Takurdit : Tameẓla gar ileqman

 

Wid yettmeslayen takurdit tasuranit wwḍen ɣer 6 n yimelyunen s ujemmal, ma d wid yettmeslayen takurdit takurmanjit wwḍen ɣer wazal n 7 n yimelyunen, xas ma yella llan kra ay d-yeqqaren d akken wwḍen alammi d 20 n yimelyunen. Yuɣ lḥal, maci merr'a Ikurdiyen yellan ass-a d wid ay yessnen ad mmeslayen tutlayt-nsen imi tamsertit (assimilation) tessaweḍ aṭas seg-sen ad ǧǧen takurdit, yernu llan ula d imdanen yettmeslayen tutlayin nniḍen, am tguranit neɣ tadimlit (d [[tutlayin tihendurufiyin]] ay yettemcabin wagar-asent, maca mgerradent ɣef tkurdit), yernu ḥesben iman-nsen d Ikurdiyen, d aya ay yettaran tikwal leḥsabat weɛren.

 

== Tawacult-is ==

 

=== Di Tturk ===

 

di [[1938]] ay tettwagdel tkurdit yernu s kra n win ara tt-yemmeslayen di berr'a yezmer ad ixelles' tafgurt (amende). Di tallit-a taberkant ay sɛeddan Yikurdiyen, tutlayt-nsen tesr'uḥ aṭas seg wennar-is, aṭas n Yikurdiyen ay yuɣalen d isnutlayen (bilingues), yernu ciṭṭaḥ kan maḍi seg-sen ay ilemden ad ɣren u ad arun tutlayt-nsen. Di [[1961]], asmi ay d-tesbedd [[Tturk]] tamenḍawt (constitution) tamaynut, bdant a d-teffɣent tsufaɣ (publications) tikurdiyin, tikwal s snat n tutlayin, maca aṭas deg-sent ay yettwagedlen akken kan d-ffɣent. Yernu si [[1967]] alammi d taggara n yiseggasen n [[1980]], adabu aturki ikemmel kan yettzeggid di ccedda ɣef tkurdit yernu yesbedd-d aṭas n yisuḍaf (leqwanin) i yes ara sen-yerr takmamt i Yikurdiyen, ur ttmeslayen, ur ttarun tutlayt-nsen. D acu kan, di [[1991]], yekkes unabaḍ aturki agdal-nni-yines ɣef tkurdit, yernu xas ur d-qqimen ara aṭas n Yikurdiyen ay yettmeslayen takurdit di [[Tturk]] , maca ttwalin d akken tutlayt-nsen d aḥric yesɛan azal meqqren di tnettit-nsen.

 

== Agdud-is ==

Llan deg wemḍal wazal n 25 n yimelyunen n Yikurdiyen. Ger n 40 akk d 50% seg-sen ttidiren di [[Tturk]], 25% seg-sen ttidiren di [[Iran]], 20 % di [[Lɛiraq]], llan diɣ di [[Surya]], di tmura n wenẓul n [[Quqaz]] akk d [[Lubnan]]. Tuget tameqqrant deg Yikurdiyen d inselmen [[isunniyen]], d acu kan, llan gar-asen diɣ kra n y[[iciɛiyen]], n y[[iyazidiyen]] akk d y[[imasiḥiyen]]. Si lqern wis 10 d asawen, bdan Yikurdiyen a d-sbeddayan tigeldiyin (royaumes) tinselmin tisunniyin, gar-asent tageldit tayyubit (ayyubides) ay d-yesbedd [[Salaḥ Ddin]] (Saladin), d tin yennuɣen mgal n Yenmudag (Croisés) ger n tgara n lqern wis 12 d lqern wis 13. Di [[1920]], weɛdent tmura tutrimin (tiɣerbiyin) Ikurdiyen, s wemtawa (traité) n Sèvres d akken ad ten-ɛiwnent akken ad d-sbedden tamurt timziregt (indépendante) i1 yiman-nsen, d acu kan, di [[1923]], ttwaxedɛen Yikurdiyen deg wemtawa n Lausanne, yernu ur ten-id-is'ag' wacemma si tmurt-nsen. D aya ay ten-yeǧǧan ad bdun imenɣi mgal n ddewla ! n [[Mustafa Kamel Ataturk]], di lweqt i deg [[Tturk]] tefka-yasen tiyitiwin iǧehden, yernu tenfa aṭas seg-sen seg wakal-nsen. Di [[1945]]-[[1946]], sbedden-d Yikurdiyen n [[Lɛiraq]] akk d [[Iran]] di Mahabad Tigduda tamagdayt takurdit ay yellan s ddaw n leɛnaya tasuvyatit, d acu kan, dindin kan sseɣlin-tt Yiɛiraqiyen akk d Yir'aniyen s lemɛawna n Briṭanya Tameqqrant. Imenɣi i lmend b uzarug ikemmel ladɣa di [[Lɛiraq]], anda ay d-yessker [[Barazani]] imenɣi mgal n udabu alemmas ger n [[1961]] d [[1970]]. Di [[1974]], tettunefk-as tfulmant (autonomie) i tama n [[Kurdistan]] aɛiraqi, yernu tuɣal Sulaimaniya d tamaneɣt-is. Deg wemgaru n Ir'an akk d Lɛiraq (1980-1988), yal yiwet si tmura-ya teɛreḍ ad tesseqdec Ikurdiyen n tmurt-nni nniḍen di les'laḥ-is. Di [[1988]], tanekra n Yikurdiyen di [[Lɛiraq]] tessaweḍ adabu aɛiraqi ad asen-yefk tiyita ur nesɛi tamtilt, imi ay yesseqdec imrigen ikruranen (chimiques) mgal-nsen. Ma di [[1991]], akken kan iɛedda [[wemgaru n Wekriẓ]] (guerre du Golfe), yewwet diɣ udabu aɛiraqi Ikurdiyen n tmurt-is, dɣa tger! - d iman-is tmetti tagraɣlant (communauté internationale) akken ad tḥudd fell-asen. Ikurdiyen n Lɛiraq assawḍen ad ṭṭfen aḥric meqqren seg tmiwa-nsen yernu sbedden-d di tmurt-nsen, di [[1992]], yiwet n "ddewla takurdit". Ma di [[Tturk]], yettak udabu tiytiwin iǧehden mgal n Yikurdiyen ay d-yebdan imenɣi imselleḥ ara yesselḥay Ukabar n Yiqeddacen n Kurdistan neɣ [[PKK]]. Di [[1999]], yettwaṭṭef uɣella (imḍebber) n PKK, maca anect-a ur d-yerri ara lehna ɣer tmurt. Yuɣ lḥal, [[Tturk]] attan a tettwali iman-is terra-tt tmara ad asen-tefk izerfan-nsen i Yikurdiyen, ladɣa imi ara tessaram ad tekcem ɣer [[Tadukli Turufit]] (Union Européenne).