Ḥmed Umerri : Tameẓla gar ileqman

Contenu supprimé Contenu ajouté
Mmistmurt (mmeslay | attekki)
Aucun résumé des modifications
Amazigh84 (mmeslay | attekki)
Aucun résumé des modifications
Ajerriḍ 12:
Umerri yemmut s temrigin (rṣaṣ) deg useggas 1947 deg iεezzunen deg wexxam n [[εli Wasel]]
 
==Tameddurt-is==
 
===Temẓi-s===
Ilul Umerri di taddart At Jjimaε n temnaḍt n At Buaddu deg Iwaḍiyen. Ur ufiɣ ara anwa assegwass i deg ilul maca imi deg udlis n Useddiq inna-d d akken ikcem ar laεeskar gar usegwass n 1937 d 1939 imi yufad-t-id ttrad amaḍlan wis-sin d aserdas di tnezruft. Imiren ɣur-es 20 isegwasen, nezmer ad nenni ihi d akken illul-d gar usegwas n 1917 d 1919.
 
Ass-mi illa d aqrur, itturar akw d tezyiwin-is di taddart uraren-nni n warrac n zik: tuqemca tufra, timqarqart, tiqqar, tebbib, atg. Yiwen wass, iṭṭef abrid iteddu s axxam, imlal-d ultma-s tettru, acebbub irwi war timeḥremt u isteqsa-tt: dacu i kem yuɣen? terra yas: d Aḥsen at I*... iyi-ewwten. Umerri xas d aqrur, xas akken meẓẓi u rqiq ɣef Aḥsen, ibarrez fell-as u ifka-yas tiyita s uqerruy isexnunes-it di tmurt. Limer ur as-tekkisen ara gar ifassen-is yelli atan ikkes-as ṛṛuḥ.
 
Tewweḍ ihi taluft ar tejmaεt, baba-s n Aḥsen iggul ar d-yerr ttar ittwaksen ɣef mmi-s. Baba-s Umerri diɣen iggul kif-kif imi inna yasen di tejmaεt ‘ihi ay tadart taluft tewweḍ ar tmegwḥal’. Maca imɣaren n taddart urzen-ten u rrant-ten-id s abrid dɣa teqqim kan akken taluft. D akud d tatut i tt-ifran.
Maca xas ur meqqwert ara taluft-a gar twaculin n Ḥmed d tin n Aḥsen, tejja-yas-d i Ḥmed terzeg deg imi. Ahat imiren i igza d akken taɣdemt d tayett u win ur nesεi tayett ad tt-yecc d taṣemmaḍt.
 
Baba-s Umerri d amɣid ixedmen tamurt am netta am medden di tallit-nni. Seg-mi id-illa umennuɣ-agi d Aḥsen, iteddu akw d baba-s ar llexla u ixeddem yid-s. Issassay-ed s axxam am argaz.
 
===Amek iteddu kan iman-is===
Xas akken ihi ṭaqa n wakud-is isεedday-it di tferka ar yidis n baba-s, mi yufa kan cwiṭ n wakud i yiman-is ad inser ar teẓgi ad iḥewwes neɣ ad icali. Ad yekk akw ibardan d wezzu, isafen d ixarban n taddart acku iḥemmel ad eqqim iman-is. Ittaf iman-is mi ara yelli iman-is kan deg umadaɣ. Itxemmim aṭas. Aṭas n wid t-iẓran afus ɣef lḥenk icexc deg ilem. Mi ara yilli ihi iman-is, allaɣ-is itezzi am tẓarbuḍt.
Win igan lmendad ɣef wamek illa di temẓi-s ad yaf ur imgarad ara ɣef wamek illa di temɣer. Izga di teẓgi u azday d waṭas n medden ur as essin tikli! Agwlaf ur as-yufi anamek!
 
===Di Temγaṛ===
Idda ussegwass ɣef wayeḍ, imed aṭas Umerri. Tazmert am ulɣwem. Ccurent tuyat-is, nnernan ifassen d iɣalen-is, tebda-t-id tamart u taɣwect-is tuɣal tesharhur cwiṭ, zuret. Mi i t-iwala akken baba-s, inna yas yiwen wass mi itetten imensi:
- A mmi! Bɣiɣ ad iyi tsaεfeḍ ar ssuq n Buɣni.
Yemma-s diɣen teddem awal u tenna-s
- Yak a mmi tura kecc mmeqwreḍ u ula d nek bɣiɣ a k-id walin medden yerna ilaq ad txedmeḍ axxam tura!
Umerri irra kan awal i baba-s:
- Ur illi ayen ara dduɣ yid-k ar ssuq! Ur ccukeɣ ara illa kra i zemraɣ a t-xedmaɣ din di temdint! Maca tura akken i k-ihwa a baba! Atan ihi ad dduɣ yid-k azekka.
- Atan ilha a mmi! Maca ur qqar ara ur yelli dacu ara texdmeḍ di temdint! Ilaq ad tessineḍ amek teddunt temsal di ssuq. Ad tlemdeḍ amek znuzun d wamek ttaɣen medden. Ad twaliḍ diɣen amek dren medden di temdint. Xarttum macci d yiwet i ɣef a t-fajj tiṭ-ik!
 
Azekka-nni di tafrara zrin ar ssuq n Buɣni. Dinna, ifka yas baba-s cwiṭ umesṛuf u msefhamen anda ara mlilen tameddit mi ara yefru ssuq. Umeri iddem abrid-is iteddu, ittemdeggar d imsewqen. Kan akka izga yas-d yiwen uterras anect-ilat deg ubrid u irra ad ittuεeddi fell-as. Maca Umerri ur asent-ittanef ara i tigi. Iwesseε ifka-yas tiyita ar ibeṛdi. Ixmemmi din di tmurt uterras-nni amcum. Dɣa Umerri inser irwel ad iffer. Kra iḥedren din ssexcen ad feṛzen anwa-t akka uqcic-agi iṣṣemken aterras s yiwet n tyita? Yerna aterras-nni ittwasen di ssuq n Buɣni u ttagwaden-t medden. Di tallit-nni qqaren medden fella-s isεa lhiba. Di taddart-is ttargigin medden mi ara t-walin.
 
Syin ikcem Umerri ar lqahwa, iswa ttay. Iṭṭef abrid-is ar yiwet n tḥanutt yuɣed laḥlawat d tẓidanin i watmaten-is (ɣur-es yiwen gma-s d yiwet n ultma-s) u idda ittrajju baba-s. Tameddit, mi-id-uɣalen, ur t-id yuli wawal ɣef umennuɣ-a di ṛṛehba n ssuq. D baba-s, ar imesni, id-immuchen i at wexxam ayen iwala di ssuq. Ḥmed irra iman-is am akken ur ḍrint: ur iḥdir ur iwala. Icca am netta am at wexxam bu-zelluf, imi akka igan wansayen n tmurt: ass amenzu ara yekcem uqcic ar ssuq, nefqen-d at wexxam u ttaɣen-d aqerruy n uzgar. Am akken ttagan-as tameɣra i win yuɣalen d amuqwran, d argaz!
Ḥmed diɣen-netta issusem kan. Ibḍa tiẓidanin I watmaten-s akken ur sseqḍen ara, yuli ar taɛrict izzer di tnafa.
Mi d-irfed baba-s awal ɣef umcciqlel-nni di ssuq, Ḥmed ikukra awal ɣef temsalt-a acku yugad imahat iwalla-t-id baba-s. Akken ad ikkes ccek d usurdu isteqsa baba-s:
- Twallaḍ-t ihi uqcic-agi a baba?
- Ur tris tiṭ-iw fell-as. Maca nnan di ssuq akken tazmert-is am ulɣwem, tuyat hraw-it, netta d awezlan cwiṭ. Diɣen d umsibrik n wudem, ahat iceggeḍ-as yiṭij tagwlimt.
 
Tura imi aglam neɣ udem d-ifka bab n Umerri ɣef uqcic-a tezga-yas-d i Ḥmed am tcacit, wisen ahat baba-s iẓra d mmi-s i d lefḥl xas ur t-id-inni ara. Ma d at taddart ttawin akw aqcic-a deg awal war ma ḥsan d mmi-s n taddart nsen.
 
===Timlilit d Muḥand Areẓqi n PPA===
 
Idda akken cwiṭ n wakud, Ḥmed izga iman-is kan. Ur iteddu d yiwen, ur isḍuqqut awal d yiwen. Ayen ilaq-en kan ayen nniḍen akw d ashetref. Izga di teẓgi d waylaten nsen di taddart.
Ihi iεya cwiṭ deg iman-is dɣa yiwen yiḍ inna i imawlan-is d akken ad iruḥ ar tamdint ad inadi amahil as d-iskecmen cwiṭ usurdi. Imawlan-is ddan-as kan di lebɣi. Azekka-nni di tefrara, ezzi abernus ɣef tuyat-is, icca-tt-id di Buɣni. Simi issers iḍaren-is di temdint yuzel ar lqahwa ad issu ttay. Issexc akw di medden acku iḥsa d akken wid izedɣen di temdint mgaraden cwiṭ ɣef wid id-yusan seg udrar. Imesdurar di temdint ttkukrun ula d tili nsen. Maca di tilawt iḥsa kif-kif-iten akw.
Ites ihi ttay itmuqul di medden, dɣa immeslay i yiwen uqcic iqqimen iman-is diɣen ar tama-s:
- Ak-selkaɣ lqahwa ay ameddakul? Aqcic-nni irra-yas-d awal:
- Ur ttagwiɣ ara ay ameddakul!
Dɣa mmeslayen akken cwiṭ anwa-k, ansi dd-kkiḍ, ansi d-usiḍ, almi d ewḍen ar taluft umahil. Inna yas Umerri aqli ara ttnadiɣ aɣrum-iw dagi. Aqcic-nni, Muḥand Areẓqi, irra yas: “ak awiɣ ad txedmeɣ ar xali di lkuca maca ɣur-ek dagi medden ssexdamen iẓawaliyen war ma fkan asen ayen id-ḥella tidi nsen. Illa zzur d lbaṭel”. Muḥand Areẓqi d aneɣmas n PPA (Akabar n Ugdud Azzayri n Messali Lḥajj) u tektiwin n tegrawla rrekemnt di tmelɣiɣt-is am ibawen di teccuyt.
Fɣen ihi si lqehwa, uɣen abrid ar lkuca n Dda Σacur. Deg ubrid, awal ɣef medden d iqqeddacen iṛumyen izga ɣef yimi n Muḥand Areẓqi. Immel-yas-d akw amek ttwasknan yergazen di Buγni, amek ttwaṛzan kra n wid d-yuli wawal γef war-tiγdemt d miḥyaf.
 
Ixdem akken ihi Umerri kra n wussan ar Dda Σacur di Buγni, ar xali-s n Muḥand Areẓqi, u yiwen wass ikker yurag ar Umecras ad icali cwiṭ. Lqahwa tamezwarut i iwala ikcem γur-es. Yufa din Muḥand Areẓqi isekkef ttay. Swan akken-nni yiwet n tγellayt, qeṣren cwiṭ. Muḥand Areẓqi imiren yuki d nnda mi tekkat u awal asertan izga deg imi-s. Ikkat di Lqayed d Ccambiṭ d wid akw itetten deg fus uṛumi d wid iεefsen aẓawali d ugellil. Xas akken, Umerri ur icekcem ara aγbwel i temsal-a, iγil d tiqwulhatin n wid izedγen di temdint. D tawat kan d wayen txeddem wanag win illuẓen ilha kan d uγrum-is. Yerna kra d-inna Muḥand Areẓqi inna-yas-t-id yagi di Buγni ass-mi mlalen tikkelt tamenzut. Umerri itett-it kan s wallen ittecmumux. Inna deg ul-is : aqcic-a yuγ-itent! Yerna am tfunast ittara di llifeẓ!
 
Iffeγ-d ihi si lqahwa-nni u imlal-d Ccambiṭ bu uεekkwaz γef umnar n tewwurt. Ccambiṭ, abernus azegzaw ittejgugul γef uzagur-is d ukras n unyir, ittwassen deg Umecras d yir sekka imi iḥeqqer medden u izga isrusuy d tirect kra n win ur nezmir ad yerr tiyita. Irna medden s tmerna n tfunast akken qqaren at zik. Ula d tineggura yagi akken ad issusem uqcic iccebwlen imawlan-is qqaren-as: "ssusem ad t-aya Ccambiṭ!" Dγa aqcic ad ikmumes di tesga ad irked. Yuγal ihi Ccambiṭ d aberaεruε neγ ugar: d amaεmuc!
Immeγ Ccambiṭ ihi iṣṣemek Umerri s uεekkwaz. Umerri inkaḥ amzun d aqjun ittewten, imzaraz. Ikker, izdi lqed-is u ifka yas tiyita ar tgeẓẓal d tayeḍ ar umayeg u Ccambiṭ icca-tt-id deg ubaluz ittnazaε. Itti iman-is am llufan. Ixnunes. Iγli wanza-s γef umnar!
 
Umerri irwel, yuzel u yuγal ar Buγni s tufra. D yiwen b-ukamyun i t-iselken imi γef tiṭ-is kra d-iḍran gar-as d CCambiṭ. Mi ewweḍ ar Buγni, xas akken izwar-it wawal n wayen d-iḍran deg Umecras yuzel ar lkuca ad iddem lqec-is. Ur inni awal i Dda Σacur xas akken wagi isla, iẓra ayen iḍran. Yerna bu-lkuca, udem ur as fkin ara, ur isetḥa ur iwwura: simi tefka tewwurt Umerri issaweḍ awal i yemsulṭa. Akka i d tagmatt n wid isuzuren udem!
 
Iffeγ si lkuca, iṭṭef rif-rif n ubrid almi d ijufar d Buγni. Tiṭ-is γef ubrid ukarrus ittmuqul ma illa win ara t-yawin ar Tizi. Akken kan ihi atan iteddu-d yiwen ukamyun, izwer-as ar ubrid Umerri ittwehi-yas ad iḥbess s sin iffasen. Iḥbes ukamyun, msefhamen γef ssuma akken ad iddu yid-s ar Tizi u irkeb ar deffir.Umerri inna-yas nek d Saεid, Saεid Waεmer. Bab-ukamyun irra yas “ atan a Saεid ma illa win iγ-d iḥebsen kecc d axeddam-iw”. Akken dγa id-teḍra, ar tewwurt n Tizi Uzzu, ttwaḥebsen, Umerri d axeddam n bu-kamyun u isεedda taswiεt akken. Ula d netta s timad-is, mi-d fγen cwiṭ i Buγni, is-teqsa-t-id yiwen seg ijjadarmiyen i wumi ssaweḍ Dda Σacur awal, ma iwala neγ essen Ḥmed Umerri. Umerri irra iman-is εit-εit.
 
===Timlilit d Saεid Waεmer di Tizi Wezzu===
 
Di Tizi wezzu, imi mazal ttnadin fell-as yemsulṭa iṛumyen d iγallen nsen gar Iqbayliyen, ijja kan isem-nni n Saεid Waεmer akken ad ifer yis. Yufa-d amahil ar yiwen Uṛumi mi ssawalen Jean. Jean isedday di Tizi yiwet n taṛmist n uxnac u isexdem Umerri akken as tt-ittεasa. D amahil fessusen i umesdrar.
Umerri am zik-is kan. Ur sḍuqqut awal, ur isεi imeddukal. Ula d ucci d wid itefγen is-t-id-ittawin si berra. Ula d Arrumi-nni akeswaḥ isker-s aγwbel u isteqsa-t yiwen wass:
- A Ssaεid, carhaγ s uxeddim-ik. Xas macci aṭas i tettaxeḍ dagi γur-i maca s iγallen-ik d tidi-k i ten-id-ssasayeḍ. Maca tella yiwet ur iyi-t-kcim ara s aqerruy. Amek alami ur tettefγeḍ ur tettmeslayeḍ aṭas d yiwen ur tesεiḍ kra n imeddukal?
- Qqim kan a mass Jean, iweṣṣa-yi baba γef tikli d udukkel d medden. Inna-yi win ibγan ad yecc aγrum-is di talwit, ad iṭṭixer i medden d tkerkas nsen. Yerna nek d mmis n udrar u tkli teddun medden di temdint ur teffiγ fell-i.
- Baba-k d amusnaw. Atan ihi imi d yagi kan am akken ur ḍrint!
Ihi Jean ayen wallant wallen-is d ayen illan. Acku "Saεid Waεmer" macci kan iweṣṣat baba-s, tweṣṣat ula d tudart d wayen iwala yagi. Ur as-tefki ara tegwnitt ad iffeγ. Yugad ad t-kkarcen u ad t-hawṣen ar taẓult.
 
Nneflen kra n wussan γef wiyaḍ, izri kra n wakud d Ḥmed illa di teglimt n "Ssaεid Waεmer". Ixxeddem u ilha kan d yiman-ines. Irked kan iffer.
Yiwen wass ibed γef umnar n lluzin isla i yisem-is sanwi is-d-issawlen: wa! Ḥmed! Waaa! Ḥmmed Umerri!. Ifrawes anwa i t-isnen s yisem-is n tidett. Iγil sanwi i t-id iεeqlen. Irfed allen-is iwala Mḥend, εemmi-s. Iwehha yas yusa-d γur-es u iḥka yas akw ayen illan. Σemmi-s agi ewwi-yas-d akw issalen n uxxam nsen d wid n taddart. Inna-yas-d yiwen yiwen amek llan at taddart u issaweḍ-as-d diγen awal d akken sawlen-as-d γer lεesker. D ijjadarmiyen is-ewwin lekwaγed s axxam. Inna-yas d akken ilaq ad iruḥ Umerri ar ijjadarmiyen akken ad t-awin ar "Maison-Carrée", Lḥerrac n wass-a.
Azekka-nni ifka yas taḥawact issurdiyen Umerri i εemmi-s iweṣṣat a tt-ifek i baba-s yerna ad as yenni "aqli-yin ussan-a s axxam". Isseda-yas awal akken ur iqqar i medden taluft n Saεid Waεmer is-d-iḥka iḍelli-nni akken ur skaren ara aγwbel deg uxxam yerna ur ilaq ara ad tettawin medden d awal s yir iles.
 
==Aserdas==
 
Send ad iffeɣ a d-yuɣal s axxam εemmis Mḥand, Umerri yurag ad iwali Jean akken as-yinni d akken ad iḥbes amahil imi issufek fell-as, am netta am tezyiwin-is, ad iruḥ ad isεeddi lεeskar. Ira ihi ad iṭṭef tajarnanti-is imiren imiren akken ad ifek cwiṭ n idrimen s axxam.
- Mass Jean, ass-a ak jjaɣ imi ssawelen-iyi-d ar lεeskar. D εemmi Mḥnad iyi-d-innan ulin ijjadarmiyen ar taddart.
- Tezriḍ a Ssaεid, seg ass-mi txedmeḍ ɣur-i ur ak-d-kkisaɣ. Atan ak-xelsaɣ akw agur-a xas akka ur ikfi ara. Atan ihi, ssarameɣ-ak ayen ilhan ar zdat.
 
Umerri iffeɣ akw d εemmis, yuɣ-d cwiṭ icettiḍen s axxam irna ifka yas i Mḥand kra iṣurdiyen ad ten-yawi i baba-s. Iweṣṣat ur iqqar i yiwen ɣef temsalt n Ssaεid Waεmer. Mḥand yuli s axxam, Ḥmed iṣṣub ar ijjadarmiyen. Azekka-nni icca-tt-id di Maison Carrée (Lḥerrac n wassa) deg ijufar n Lzzayer (tamaneɣt n wassa) yuɣal d aserdas gar tezyiwin-is.
 
Gar iserdasen ewwi-d iman-is: iḥrec, iẓwer, imɛen. Xas akken di tezwara ur iḥemmel ara talaba userdas, kra n wussan kan yuɣal innum-itt. Tekkes-as akw tilluxa d usras n yiman-is izgan ɣef kra n Iqbayliyen imiren.
Yufa Ḥmed iman-is. Iserdasen nniḍen mi i-t-walan akken icṭar, ran akw ad ilin ar tama-s, ad uɣalen d imeddukal-is. Maca netta, am zik-is kan, ulac tadukli, ulac awal. Maca ahat ur iḥwajj ara tadukli isardasen imi yufa iman-is gar ibeckiḍen d tmegwḥal. Iḥemmel aεbar d rriḥa n dduxan d-tefɣen mi ara iffeɣ ukaṛtuc. Isbedday tibṛiqin di nnican, ittara znad u ikkat-itent. Imir at tafeḍ izmumeg ifraḥ.
Ilmed amek iteddun leslaḥ, amek ara ifsi timgwḥal d tmeẓyanin. Ilmed diɣen tamusni n tserdest, amek ara innaɣ, amek ara iffer d wamek ara issexdem tigwnatin n leḥris akken ad isselek iman-is. Anect-agi akw ilmed Umerri ad t-yaf deg ussan i t-ttrajjun ar zdat.
 
Tin ɣer-s, imi atan yuɣal d aserdas, iwala d akken yuɣal s abrid. Ikcem ar tegrurt. Yiwen ur ittnadi fell-as tura. Ur iteffer ur t-id-ifki. Izdi lqed-is u irfed aqerruy-is. Yufa iman-is. D laman.
Zrin 12 n waguren, ewwi-d ula d ttesriḥ. Serḥen-as-d s axxam snat n ddurtin. Yusa-d iεawen baba-s deg umahil d userwet di tfarkiwin nsen. Ikkes aɣwbel i yemma-s u issefraḥ atmaten-is. Iḥewwes diɣen cwiṭ di taddart d imudaɣ-is akken ad d-immekti temẓi. Zrin wussan am ifeṭṭiwej almi d-yufi iman-is eqqim-as yiwen wass. Innuɣna. Azekka-nni ikker zik ad iruḥ. Tedda yid-es yemma-s almi d taqerniḍt n taddart-is, tuɣal-ed s imeṭṭi d tasa-s n tyemmatt temmecc.
 
==Ṭṭrad amaḍlan wis-sin==
 
Kra n wussan mi-yuɣal ar lkazerna n Maison Carrée, fkan-t ar tnezruft. Din tusa-yas-d semmumet imi ur innum aṭas n uzɣal d ujdi. Iṭij irna aceggeḍ i wayen iqqimen i tegwlimt-is. Maca Umerri akken is-d-usa tegwnitt iqqazem-itt. Irfed-tent issers-itent yufa-d yifit tanezruft d talwit wala ccwal n tudart gar medden di tmurt-is.
Deg usegwass n 1939, ikker uhetwil di Turuft. D ttrad amaḍlan wis-sin. Sbegsen-asen Iṛumyen i waṭas n warrac n tmurt akken ad rḥun ar Fransa ad ḥerben ɣef tlisa n tmurt. Hitler icca-d tamurt sya-u-sya. Dɣa Umerri illa gar wid ibegsen iḥezmen , war lebɣi nsen, ad rren akk-in iserdasen n Hitler di tama n Starsbourg ar tiseɣlit Maginot.
Maca Wehrmacht tekka-d s ufella, s tmurt n Beljik. Akka isen ikellex Hitler i Ṛumyen d Igliziyen. Mugren-t ar usammer n Fransa u ewwin kra sɛan d aserdas iẓewren ar din u jjan amalu d ilem. Dɣa kra i ɣef izḍem Hitler ini isdarm-it, ihud-it, imeḥqit.
 
Xas akken, mbarrazen Iṛumyen d llalmaniyen deg usammer n Fransa, di tama n Strasbourg. Dinna dɣa i illa Umerri gar isardasen Iqabyliyen. Atan amek iḍra umbarrez-agi:
Γzen ixejjḍan d tesrafin sdat nsen, heggan iman-nsen ad nnaɣen. Iḍudan ɣef zznad. Umerri iqqim, tamegwḥelt tres ɣef umessaḍ, tixenfyac ar igenni d MAS 36 ar tama-s. Allen-is ṛessant ar tama ucengu ittrajju am netta am isardasen nniḍen.
Mi d-iwwed userdas allman, ibda-d aṛsas aṣeffer sya-u-sya, isla Umerri i ccaf nsen isuɣ: ar deffir! ar deffir! Rewlen akw Iṛumyen d wid illan ar tama nsen acku ḥsan ur zmiren ara i Inaẓiyen ten-yugaren ten-yifen ama di leslaḥ ama deg uheggi n ttrad. Dɣa yufad iman-is Umerri iman-is kan, weḥdes acku ur iddi ara gar wid irewlen. Ur yuɣal ara ar deffir am netta am wiyaḍ. Mi d-iwweḍ ihi tizi leḥris ulac amwanes, ulac ameddakul. Yiwen ur d-illi ar tama-s.
Maca rrewlen akw ala netta. Ayen? ayen ur irwil ara am netta am isardasen nniḍen? Amek almi niqqal ifka ixef-is d asfel? Dacu i t-ijjan iqqim din? Wisen dacu id-iɛeddan deg uqerruy-is almi inta din am tagwest d ṛsas d acebṛuti ittreqriq deg igenni. Iseqsiyen-agi ahat mmuten yid-es. Maca limer d-illi unadi ɣef tudart-is ahat atan neẓra ayen iqqim ddaw ikamyunen d tkeryas illmaniyen.
 
Ikcem ar tesraft neɣ ur uxmujj ittwaɣzen ddaw tmurt irked din. Idda cwiṭ deg-s imi axmujj-agi ɣezzif almi iwala iman-s iffer akken iwulem issusem iqqim iman-is. Ur t-id-yuli wawal ur t-id-yuli umesli. Inteḍ din amzun d tadɣaɣatt.
Γef ubrid nnig tmurt, nnig uqerruy-is, ttɛeddin icaren d ikamyunen n Wehrmacht. D zhir kan i wumi issel d tmurt ittenhuzun fell-as. Tikwal ɣellin-d kra n ibruyen n wakal si sqqef n tesraft-nni. Iɣil ad d-hud u ad ittwarkeḍ din yerna yiwen ur t-ittaf. Ad iruḥ am aḍu. Maca, am arezg-is, isemnaɛ aqerruy-is.
 
==Timlilit ines di Fransa d Muḥand Aṛezqi==
 
Mi iẓra d ayen tefra nnig uqerruy-is, zrin iserdasen n Wehrmacht. Irjja iḍ iffeɣ-d. Yuzel ar teẓgi iffer d netta i ttwali sya-u-sya ma illa kra ara iwali. Idda akken cwiṭ iwala yiwen laɛzib neɣ lfirma. Iɛuss-itt cwiṭ ad iwali amek tella tegwnitt din, ur iẓri wara n wayen issagwaden. Dɣa yemmeɣ s uɣiwel iteddu s axxam-nni ibedden ar rrif n tfarka gar snat n tselnin. Isṭebṭeb, telli yas-d tawwurt yiwet n tmeṭṭut meqqwert cwiṭ di laɛmer. Inna yas ayen illan, tameṭṭut tefka-yas icca iswa. Tefka yas diɣen talaba n urgaz-is akken ad ikkes talaba-s userdas. Syin iṭṭef abrid-is ar tmaneɣt, ar Lpari.
Di Lpari, di Barbes, imlal d Muḥand Aṛezqi deg yiwet risṭura i deg iqqim i uḍebsi n seksu. Dɣa zedɣen akk-en akken ad myaḥkun ɣef uqbur d umaynut. Immuceh-as-d Muḥand Aṛezqi amek teṭṭfen ar taẓult ass-mi isres Umerri d tirect Ccambiṭ deg Umecras. Ittwaḥbes agur, iffeɣ-d. Syin iṭṭef-d lbabur ar Fransa maca di ljjib-is ur tettekkes ara Colt 45 ines. Izga ar ɣur-es acku imiren teqwa tmafyatt di Lpari.
Umerri diɣen ɣur-es di tbarizt, MAS 36 ifsi, d yiwen ujenwi anect-ilat, inebbeh-it u taqamumt-is tesɛa uglan d tuɛlac am umgar.
 
Inuda yufa amahil dɣa irked am netta am iminigen n tmurt: lxedma lluzin s axxam am aken qqaren iminigen n zik!
Γer yimsulta n Fransa Umerri, imi ur t-ufin ara yuɣal d amerwal, d amẓerti. Yuɣal diɣen ar temsalt-nni n tuqemca tufra. Maca tin i t-ideggren ar tufra d tin ssalima. Iddukel netta d Muḥand Aẓezqi ad walin asaru akken ad ksen cwiṭ ɣef ul. Di ssalima, send ad ibdu usaru sεeddan-d yiwen usaru awezlan ɣef imezdaɣ n ugafa n Tferka yunagen ar Fransa, imiren wa iqqar-asen Aɛraben wa iqqar asen kan Inselmen. Deg usaru yagi izga yiwen ubulis, bu-tkaskiḍt, ishetrif , itezzem, ikkat deg Imaziɣen d Waɛraben. Xarttum miḥyaf d usider deg imaziɣen almi ur asen- ijji yiwet. Mi walan akken Umerri d Muḥand Aṛezqi, ijbed-d Muḥ Aṛezqi tameẓyant itirri ɣef ubulis-nni deg usaru deg akken irfa, immec. Dɣa tekker ṭanṭana, ikker uhetwil. Wa ittsuɣu, wa ittmejjid, wa yettazal wa yeffer ddaw ikwersiyen. Umerri d Muḥ zṛan dacu i ten-ittrajjun rewlen send ar lemdent tewwura, send ad d-awḍen ibulisen.
 
Seg imiren, imsulta ḥsan deg akken Umerri idder. Ibda unadi fell-asen netta d Muḥand Aṛezqi.
Rekden deg yiwen usensu di Pigalle iṭṭef yiwen uqbayli. Qqimen ugar n 4 wussan ur d-ffiɣen deg ass. D iḍ kan iten iteṣren, tefɣen leḥḥun cwiṭ ad ksen lxiq. Ar wass wis 5, Muḥand Aṛezqi yeḥḥulejj (idisidi) ad yuɣal ar tmurt, inna i Umerri:
- Ur ak-id nniɣ ara maca atan ara ttnadin fell-i yimsulta acku ugiɣ ad dduɣ ar umennuɣ mgal Ilmaniyen. Yerna atan ad ruḥeɣ ar tmurt.
- Ayen? Tugadeḍ ? Yerna Hitler iḥqer-aɣ.
- Ala macci ugadaɣ. Ur bɣiɣ ad nnaɣeɣ akken ad d-ḥelliɣ tilelli i Iṛumyen d nutni ugin iyi tilleli di tmurt-iw. Amek ara zzlaɣ ad fkaɣ iman-iw d asfel akken ad ḥelliɣ tamurt i Iṛumyen d tmurt-iw tedder ddaw uḍar nsen. Ini-yi-d amek ma illa kra n ṣṣwab nniḍen ɣur-ek?
- Dacu ara ak iniɣ a Mu! Γur-ek kra n tektiwin ur llint ara ɣur-i. Maca imi telliḍ akken ik-ihwa dagi ur ttuɣal ara ar lmizirya n tmurt. D aya kan ara ak-iniɣ!
- Ma illa ewwi-k-id ubrid yiwen wass ar Buɣni, εeddi-d fell-i ad nemwali. Ma d ayen nniḍen ifra ssuq tenza sselεa.
 
==Temlal tasa d wayen turew==
 
Seg wass-mi iruḥ Muḥand Aṛezqi, yufa-d Umerri iman-is iman-is kan i tikkelt nniḍen. Maca tiktiwin n Muḥand Aṛezqi bdant ttakkent imɣi deg allaɣ-is. Izga ittxemmim ɣef anect-a. Izemmem ixemmem, yufa d akken d Muḥand Aṛezqi u ɣur-tella tidett. Tamurt-is tettwaḥres, issekna-tt Uṛumi d alqayed d ccambit ar yidis-is.
Imiren ttrad amḍlan diɣen irekkem. Wehrmacht tezgel kra imennuɣen u tebda tettnaɣ timedeffirt. Umerri icum-itt tebda tqemmeḍ. Acku Iṛumyen d Igliziyen ttqejjimen cwiṭ cwiṭ deg Inaziyen ittnaɣen s tukerda n tqejjirt.
Izra d aken ar tagara n ttrad, ad tedyeq fell-as tegwnitt. Imi ad uɣalen ad ezzin fell-as yemsulta. Dɣa, 3 waguren send ad ifru ttrad, iṭṭef lbabur ar tmurt.
 
Mi d-ires di Lzzayer, iṭṭef imiren imiren lkar ar Tizi Wezzu. Mi tfujj tiṭ-is ɣef idurar i deg id-ikker, ireḍb-ed wul-is u tberreq tɛabuḍt-is. Iḥus am akken iqber cwiṭ maca macci d aqber-nni d-zeggwiren amɛuqu.
Irkeb deg yiwen uṭaksi almi d Tizi n Ttlata ikemmel deg iḍ uṭṭellis ɣef uḍar almi d axxam. Iteddu ittemdarkal, ikkat tiselnin d yeẓra almi issaweḍ ar taddart-is iṭṭsen, amzun d tilemt. Iddem abrid s axxam nsen isṭebṭeb ɣef tewwurt useqqif. D tawwurt n ubelluḍ d tahrawant.
- Anwa wa? id-inṭeq baba-s.
- D nek a baba! D Ḥmed! Ldi-yin tawwurt!
Teldi-d tewwurt, kkren-d akw at wexxam mugrent-id, ssudnen-t. Yemma tessaɣ times u ikker ubahnanuz ittaweḍ ar ssqef. Qqimen akw yid-es ar yiri lkanun iḥka yasen-d amek teḍra yid-s. Deg uxxam yufa-d baba-d meqqwer cwiṭ maca ur yuɣal ara d amɣar awessur am aken iɣil ad t-id-yaf. Yemma-s kif-kif teṭṭef ula d nettat iman-is. Gma-s meqqwer s tezmart-is ma d uletma-s ur tt-id-yufi ara deg uxxam. Attan deg uxxam-is, “fkan-tt” tezwejj.
 
lḥasun kra ikka yiḍ, teqqim tumart d teḍsa ulac anwa ara tent-idmen. Carhen wulawen, ikkes uɣilif d lxiq: yuɣal-ed urgaz s axxam.
Azekka-nni at taddart akw mgagin-d ar ɣur-es di tejmaɛt imi cedhant, jjment akw. Tilawin kecment-ed s axxam s waddud. Ta tewwi-d timellalin, ta d timẓin. Ta d skkwer ta lqahwa acku akka i d ansayen imiren. Mi ara d-yuɣal iminig ttadedden-d medden ɣur-es u ssarbaḥen i mawalen tuɣalin-a n talwit. Qqarent tlawin i yima-s "meqqar imi d-yusa bxir mmi-m!" neɣ "Ansuf s mmi-m ar wexxam, s tezmert-is! Yerna ur tyuɣ wara a negehh-im!" llant tid diɣen is-innan: "Ma nniɣ-am! Awid-ukan yuɣal-ed irza-d fell-awen! Lɛeslama-s!"
 
Sin wussan ar yidis imawlan d at taddart, iṭṭef abrid ar Yiɣil Imula ad iwali ameddakul-is aqbur Muḥ Aṛezqi. Yufat di yir tagwnitt. Inna-yas-d:
- Atan ara ttnadin fell-i di myal tama. Serḥen-d iṭṭarusen nsen fell-i u ssegdeln-iyi tufɣa gar medden. Ilaq-ak ur d-ttaseḍ ara aṭas ɣur-i akken ur ak-d-ttawiɣ ara daɛwessu neɣ kra twaγit nniḍen.
- Waqil ur iyi tessineḍ ara ar tura a Muḥ a gma! Kecc d ameddakul-iw, yerna ala kecc i d ameddakul-iw u nek ur ttajjaɣ ara imeddukkal di ddiq. Urjjin ak zziɣ s waɛrur ttnadin fell-ak neɣ qqimen! Dulaqrar ad tifrir tagut!
 
Qqimen akken di sin tiremt. Mmeslayen akw ɣef ayen iḍerrun di tmurt d wayen iḍran di Fransa. Muḥand Aṛezqi tikkelt-a iwala d akken Umerri ifka-d udem i wawal asertan d-ewwi s lecwar kan. Icrah s umeddakul-is. Icrah ugar imi Umerri ur yugad ara ad t-imlil gar medden. Ugar anect-a iɛreḍ-it-id s axxam-is akw-ya.
 
Yuɣal-d Ḥmed ar taddart anda iqqim kra n waguren. Ussan ttazalen d wudem nsen yiwen. Yufa-d iman-is am zik: iman-is deg imudaɣ n taddart. Tudart n taddart ur teffiɣ ara fell-as. Macci tikkelt-a allaɣ-is itezzi, ittxemmim ɣef teɣdemt d miḥyaf ddren Iqbayliyen di tmurt nsen. Awal n Muḥand Aṛezqi isṭenṭun deg uqerruy-is. Yerna iwala d akken uɣalen medden macci kan di ṭṭarf, maca ula d illugan m tmurt n Iqbayliyen aṭas ur ten-nettqadar ara imi illugan Iṛumyen kkan-d nnig-sen. Irra umeḥras taqlaḍt i Uqbayli izzuɣur deg-s am...
Yufa diɣen aṭas n miḥyaf d lbaṭel i illan gar medden. Ameqwran icca amecṭuḥ. Amerkanti issexdem s wulac aẓawali, icca tidi-s. Wid inetḍen ar Iṛumyen am lqayed d ccambit rekḍen atmaten-is deg zal qayli. Tuɣal tirrugza d awal kan, tuɣal tirrugza d idrimen.
Umerri icca-t wuli-s ɣef wayen iwala. Ur innum ara tigi. Iɣuc-itent. Iɣunfa-tent. Dɣa seg-mi d-erna tyita n Gelma di 8 di magu ussegwass n 1945 igza ur d-iqqim wara. Ittwakkes sser u Aṛumi ibeggen-d udem-is amek-it. Yuɣal-as Uṛumi d ixwumasen-is d qeḍran. Sya d afella, nek yid-sen d taqbaylit!
12 di magu 1946, irzef Muḥand Aṛezqi ar Umerri. Iwwin-d ameslay ɣef issalen n tmurt s teɣzi s tehri. Imiren i issali Umerri tamuɣli-s ɣef wayen is-d ezzin. Tewweḍ tfidi s iɣes. Inna-yas I Muḥand Aṛezqi iwweḍ-d lawan ay ameddakkul! Ulamek ara a nidir akka. Ad nali s adrar u nessekrah ddunit i wigi ittbargizen fell-aneɣ d wid isen-ittaṭafen afus.
Msefhamen d akken ala tufɣa ar udrar i d tifrat. Msefhamen diɣen d sin kan ara fɣen d yiwen neɣ sin imeddukal n Muḥ Aṛezqi. Ad ddun yiwet n tikli u d Umerri ara yilin d aqerruy n terbaɛt. Umerri iffeɣ-d takeṛmust-is imir imir:
- Win yugin ad yaɣ awal-iw di terbaɛt-agi nneɣ atan ad ibnu fell-as! Ma d ayen nniḍen, simmal cwiṭ yidneɣ simmal ad tifsus fell-aneɣ tufɣa d tufra. Ma d ayen nniḍen ad iniɣ: effer, ewwet acengu anda ur k-yuḥtam. A necfu ɣef wawal-agi a t-nɛelleq am fzim!
Inna yas Muḥ Aṛezqi ak mlilaɣ ar lagar n Mɛetqas ass n lexmis id-iteddun.
 
==Ilul-d Umerri==
 
Ass n lexmis, iruḥ Umerri as Mɛetqas zik. Ezzi-d yakw i imeḍqan i wanida ara imlil d Ḥajj Ali Muḥand Aṛezqi d imeddukal-is. Netta iṭṭef deg uqerruy-is kra is-d-inna Muḥ Aṛezqi ɣef umdiq-agi. Inuda fell-as yufa-t deg umadaɣ.
Umerri ur ittamen yiwen. Iẓra ma illa win is-tt-yundin ad ittwaṭṭef am arruy di lɣar. D aya i ɣef izwar. Ad iwali dacu-tt akka takwatt-agi n Muḥ Aṛezqi d wamek ara ikcem ɣur-es d wakem ara d-iffeɣ seg-s. Mi ifka anadi d wannuy deg-s, issens tacemmaɛt ittezruruqen deg teɣwmert n tekwatt; iffeɣ iffer ittrajju ad d-awḍen wid akken i deg ara yaɣ abrid umadaɣ.
 
Mi iɣli yiṭij, aten-iyi teddun-d 4 iterrassen. Mi id-ssawḍen ar yimi n tekwatt iffeɣ-d Umerri deffir-sen inna yasen:
- Aql-i d a Muḥ Aṛezqi! Beddet din aqli-yin ɣur-wen.
Muḥ Aṛezqi d imeddukal-is frawsen. Isduqqes-iten-id Umerri ur tuḥtamen. Mi d-iwweḍ ɣur-sen inna yas Muḥ Aṛezqi:
- Ahya a Ḥmed a gma! Amek akka d-tufiḍ amḍiq-a yak a mmi ilaq ad n-ɛeddiɣ fell-ak ar lagar n Mɛetqas ɣef 8. Attan d 7 d kecc tmugerḍ-iyi-d ar tekwatt-iw!
- D kecc iyi-d innan amek ara a d-aseɣ ar da xas akken ur tukiḍ ara d yiman-ik. Tenniḍ si lagar a nezgar abrid n tmacint, a nsub s asif syin a neddu deg umadaɣ almi d kra n tḥeccaḍin...Akka ihi id-ufiɣ abrid-iw. Yak amadaɣ ur isɛi ɣur-i kra n tufriwin. Ma tenniḍ-as i llufan ayen iyi-d-nniḍ, ad issiweḍ ar da zdat-ek! Maca macci d aya i ɣef d-ewwid irgazen-agi, kecmet tura akken a nemyusan cwiṭ, a nebbeh abrid ara naɣ ar zdat.
 
Kecmen ar tekwatt. Warɛad ssarsen iman nsen inna yasen Muḥ Aṛezqi:
- Ay atmaten, akken a nemyusan cwiṭ, myal yiwen deg-neɣ aɣ-d-yini anwat d wacu i t-id issawḍen ar da, ar gar-aneɣ. Nek s timad-iw qqaren-iyi Ḥajj Ali Muḥand Aṛezqi n Iɣil Imula. Muggraɣ d tsertit si temẓi. Lliɣ d ameɣnas n PPA maca tagara yagi yuɣal ukabar n Ugdud Azzayri d inan kan, d awal kan. Xas akken, aɣref izga ibezzer idrimen i ukabar yerna seg uksum-is iten-id-itekkes. Llan wid diɣen iten-id-issuksen i uɣrum n warrraw nsen akken ad gren afus. Maca iqerray n ukabar ɣilen d Rrebbi asen-tt-id yawin netta win irjjan Rrebbi ad irjju ayen terjja tteryel. Assa a nettkel kan ɣef yiman nneɣ u ad tt-nqwemmer kan akka gar aneɣ ma illa nebɣa ad d-nḥelli tilelli i ugdud nneɣ. D aya kan. Atan ar ɣur-ek wawal a Asman a gma.
Inṭeq uterras nni iqqimen ar tama-s inna:
- Medden ssawalen-iyi Asman. Maca isem-iw Amar Xujja Aḥsen. Lulaɣ di taddart at Meksent deg At Abdelmumen. Fɣeɣ s adrar seg wass-mi d-rriɣ ttar n baba i ɣef ituɛedda yiwen “uqjun” ḥaca timira nwen. Yerna aydi yagi irna yas zzux d wawal imi d axwummas n Lqayed. Akka i issagwad medden. Ma d ass-a aql-i yidwen s tezmert-iw d tdukli-w. Attan nnuba ar Amar.
- Isem-iw Amar Amsaḥ n tɣiwant n Haussonvilliers (Nnasirya n wass-a) iyi-tt-wagedlen ass-a. Nɣiɣ dinna yiwen uterras d Aɛrab azzayri illan d ccaf-iw deg yiwen laɛzib. Laɛzib-agi d ayla n yiwen ukulun. Aterras-agi ihi itekkes sser fell-aneγ s ifellaḥen. Asusef d regmat si sbeḥ ar temeddit. Izga iqqar-aγ “kelb ben kelb” u yiwen wass issuli-d ajenniw-iw issaweḍ-itt armi ur zmireγ ara as-awiγ nnig wanect-en, dγa tekkaγ-as din. Ussan-agi ad zemmen 12 n waguren aya-gi. Mawel aql-i zgiγ di Rebeval (Beγlya) u ass-a ferḥaγ aṭas s yis-wen imi sya d asawen ad tuγalem d imwansen.
 
Aterras wis kuz imgarad cwiṭ fell-asen. Issusem ikmed maca tamuγli-is qessiḥet, tessagwad. Ṣṣura-as tettbin-ed amzun iffeγ-itt rruḥ. Seg-mi id-iwweḍ d netta ɣef tiṭ Umerri. Dɣa inṭeq-d ula d netta:
- Nek akken zriɣ, ulac ayen isemgarden amakwar d umerwal ɣef yemsulṭa neɣ d imenfi ɣef tektiwin-is. Ittwagdel-asen akw wass d tikli gar medden. Mgal tigi zriɣ a neddukkel akken ma nella u atent-nqazem s uzday n lqed. Maca ɣur-wat ad tettum iman nwen. Ilaq a nezwir deg iman-nneɣ u mi neccur lejjwayeb nneɣ d tḥawacin n twaculin nneɣ ad d-nelhi sakin d iẓawaliyen d igelilen. Acku amɣid d adebbuz kan i ttqadar wanag awal aẓidan s ucennef akw i t-ittarra.
 
Mi ikfa uterras-agi tiyita di medden, issekna aqerruy-is issusem. Umerri iẓra yir awal am wagi ur issuffuɣ ara ar wayen ilhan. Iḥus am akken ad asen-yuγal uterras-agi d azrem uqelmun. Injjer taɣect-is inna yasen:
- Nek n taddart at Jimaɛ n Iwaḍiyen. Zriɣ izwwer-awen-d Muḥ Aṛezqi awal fell-i, fiḥel ma nniɣ-awen-d ayen iwen-dinna yagi. Ass-a nemlal-ed dagi akken a nemsefham ɣef tikli nneɣ d wamek ara asen nekker i wid irkḍen deg uɣref nneɣ. D aɣref i ɣef ara nsenned u d netta kan ar aɣ-isselken. Aṭas n wid iɣ-d-izwaren yagi ar umadaɣ maca imi tuɛeddan ɣef ifellaḥen, uɣalen ar medden am jenjjar i tiṭ. D ulaqrar almi ttwakemcen acku amɣid issaɣ akw ɣef tmurt am umccim di tiɣilt. Ilaq ad nsed ɣur-s ad isenned ɣur-neɣ, ad tili tagmatt gar aneɣ. Ma illa nessedda-t gar icenga nneɣ xas d aẓawali iceffu u issen ad yandi. Ma llan medden d tirni ar tama nneɣ, aɣ-d-fken ucci, ad ldin allen u ad fken tamezzuɣt fell-aneɣ.
Iswi nneɣ macci d tukarda macci d tamḥeqranit deg ẓawali. Iswi nneɣ, s yiwen wawal, d tiririt n tissas i wid mi-tt-ksen Iṛumyen d ixwumassen nsen. Tikli nneɣ ad tili d tin zeddigen u ad ilin ilugan a tt-id-izzerben. As-d-ilin d tilisa. Tura imi d nek i d aqerruy n tarbaɛt, tura kan awin-ten-in-inniɣ yiwen yiwen u ad awin arnuɣ kra n wayen ttɣunfuɣ d wayen d wid ur iyi-d-nezgi ɣef tiṭ.
 
== ḤMED UMERRI sγur Ɛ. Mezdad, 1974 ==