Tamhazt : Tameẓla gar ileqman

Contenu supprimé Contenu ajouté
Samyber (mmeslay | attekki)
Aucun résumé des modifications
Samyber (mmeslay | attekki)
Aucun résumé des modifications
Ajerriḍ 1:
[[Tugna:Archaefructus liaoningensis.jpg|thumb|Archaefructus liaoningensis, later aqbur maḍi n urelluc]]
Deg [[Tasnudert|tesnudert]], '''tamhazt''' d ayen yerzan inbeddalen i d-yettilin deg telmas timuddirin ɣef teɣzi n wakud ; d yiwen umazrar i d-yeṭṭfen seg talɣiwin timezwura maḍi armi d imudar n tura. Amezruy n tenhazt n tudert yezmer ad d-yettwiglem s yiwen waddag meqqren neɣ aṭas n waddagen n tgetjinit (poygénie).
<br>
Tamhazt tcudd ɣer usnulfu n telmas, maca seg-s daɣen i d-itekk ungar-nsent. Dɣa d turda n wefran agaman i d-yessumer Darwin i yettilin deffir inbeddalen-a, ulamma aṭas ineḍruyen i itekkin uqbel tuffɣa ɣer tsemlilt taneggarut i d-ijemmlen tiẓri n tenzeht (la théorie d’évolution). D acu tura aṭas imassanen i yettagin ula d awal-a n « tiẓri », imi ɣur-sen d ayen yessurfen amecwar-nni s wayen i d-tufa tussna tineggura-ya s wallalen atraren, ladɣa s igmaḍ n tesnudert talayant (biologique moléculaire) i d-yufan s tseddi, d amedya, amek yecrek w ADN n wemdan d yibki. Maca si tama nniḍen, d udem-a n lqerban gar umdan d uɣersiw i yeǧǧan aṭas n leṣwat ad ilin mgal tikti n temhazt ; llan gar-asen ula d imusnawen i iεerḍen ad gen tizrawin-nsen s webrid-iḍen iɣef teɣleb tezrirt n teflest d tektiwin timasɣannin (n ddin). Amedya, qqaren belli d tidet, amdan yezmer ad yili iεedda-d ɣef waṭas n tsurifin uqbel ad yaweḍ akka d amdan, maca yella kan w’i iwellhen inbeddalen i d-yeḍran si tazwara, meḥsub d Rebbi-nni iss i ttamnen ; aya d ayen iwumi semman « asɣiwes amegzu » ( le dessein intelligent).
== Llsas n Charles Darwin ==
[[Tugna:Darwin's finches.jpeg|thumb|Imenferrawen n Darwin (1882)]]
M’akken i d-yesnulfa tussan-yi tamaynut ara yuɣalen d taxatart maḍi syin d afella, Darwin yella d amnadi kan amecṭuḥ ifukken leqraya-s deg uɣiwen n Ṭṭebba n tesdawit n Edambourg, ihi yedda deg uɣarrabu Beagle i yeffɣen deg tuɣḍaṭ unadi i tikelt tis snat, ɣer tnila n Temrikt n Wenẓul, iruḥ s yisem-is d amesnakal kan imi d wayen i d-yelha imir. Maca ayen i t-iwellhen tikelt tamezwarut, d ayen iɣer yerra tamawt deg tgzirin n Galápagos ɣef kra n telmas n yiwen wefrux. Afrux-a llant kra n tlemas-is ɣur-neɣ ; deg tama n usammar n Bgayet qqaren-as abulkettan, deg Ǧerǧer abuferriw neɣ amenferriw (pinson). Ihi mi imuqel yaf sin ispisimanen i d-yekkan si snat tegzirin yemqaraben, ttemcabin deg kullec ala deg uqamum : yiwen zur, wayeḍ rqiq. Syin iwala yal afrux ggtent telmas-is deg yiwet n tewsit (genre), dɣa yesteqsa iman-is : ma d win iwumi qqaren Axellaq i igan akka annect-a, amek yeεni ara s-yini wayi ad s-geɣ aqamum akka, wayeḍ akken nniḍen, neɣ ad ten-ssemxlafeɣ kan deg teɣmi n rric ? Yerna mačči kan ɣur yefrax i llant lewhayem, ula si tama n iɣersiwen imeqqranen : amek yiwen deg leḥcic i ikess wayeḍ yettseyyiḍ iɣersiwen-nni at leḥcic s yiman-nsen ? Yuɣ lḥal tamella ur telli deg teẓgi neɣ daxel n yillel, ayen izemren i kra-iḍen yečč-it !
<br>
Ligne 12 ⟶ 15 :
 
==Tamhazt n wemdan==
[[Tugna:Ape skeletons.png|400px|thumb|Amdan gar iprimaṭen nniḍen]]
Yella da lɣilaḍ mucaεen ideg ilaq ad d-nebdu. Tuget n medden seg wid ur nwala tussna si lqerb, deg tmettiyin akk n ddunit, qqaren ma seg yibki i d-nekka s tidet, amek armi ibkan n wassa ur ttuɣalen ara d imdanen ? Netta da llant snat n tlufa i ilaqen ad ttusegzint. Tazwara, anbeddal-a mačči d ayen i d-yettilin deg teswiεt kan akka, d inig ameqqran deg imyaten n luluf n lesnin, ur iẓerr yiwen s wallen-is ma ur inuda ara deg ifuṣilen, imi yettili-d s leεqel maḍi. Tin ɣer-s, mačči seg ibki-a n tura s yiman-is i d-iruḥ umdan. Ma d tura akka aɣersiw i ittemcabin maḍi ɣer umdan si tama tansudrant, d acampanzi (chimpanzé) i yettidiren deg Tefriqt, acku send ayen ara yilin gar 6 d 8 imelyan n lesnin, yella ujaddi-nneɣ yiwen. Meḥsub kra seg telmest-a i ɣ-icerkan yella wayen i d-yeḍran deg udus-nsen ; ladɣa taḍermist (mutation) i yerzan allaɣ, d tin i yellan deffir n tilin n wemdan, ulamma amdan-nni amezwaru yettemcabi ugar ɣer yibki.
D acu, mi d-yeffeɣ si twacult tasnudrant iwumi qqaren homonidae, amdan yebda yettenkar ɣef sin iḍarren, yessemras allaɣ-is, ikemmel tamhazt-is deg waṭas imecwaren, segmi yuɣal d tawsit (genre) iwumi qqaren homo : dɣa yella : homo-habilis, uqbel azal n 2 imelyan n lesnin deg Tefriqt usammar d wenẓul (i isqedcen yakan times, yenjer ablaḍ d amrig yerna yeffeɣ si Tefriqt) ; homo-eretcus uqebel 1,8 imelyan, d netta i ikecmen Turuft ; ma ɣer tagara d homo-sapiens i d-yellan si 300 000 iseggasen, i yuɣalen yettxemmim s tidet, d nekni dɣa akken nella tura ; yella neanderthal ɣer tama-nneɣ deg tewsit homo, iεac ula deg Turuft, maca winna yenger.
 
==Tisura n tesnudert talayant deg tussna n temhazt==
[[Tugna:ADN animation.gif|thumb|Armud n w ADN (2009)]]
Iban, akken ad εeddint ṣṣifat si tsuta ɣer tayeḍ gar imudar, ilaq kan ad tili tanga ara tt-yawin. Aya ifhem-it Darwin, maca win i d-yeldin tifrat ɣer tmukrist-a i tikelt tamezwarut, d Uṭrici Mendel (1822 - 1884) i yellan d aqessis (prêtre), d acu yelha-d daɣen d inadiyen-a i iḥemmel, imi tuɣ yeɣra deg tfellaḥt . Dɣa d netta i igan llsas i tussna tamynut ara d-ilalen syin d asawen, iwumi neqqar tajinitit, ulamma imahilen-is ruḥen ttwattun acḥal iseggasen d wamek εawden gan-asen ccan. Lḥaṣun, d netta i d-yufan isuḍaf iwumi qqaren ara assa Isuḍaf n mendel, d ayen yerzan abrid n umcabi gar umudar d baba-s, neɣ jeddi-s, neɣ gma-s (deg yiwet n tsuta) atg. (ad d-nawi fell-as deg umagrad-iḍen). Yerna netta ɣef yimɣan i iga tirmitin-is, meḥsub d ajilban i yebda iteẓẓu-t ɣef waṭas n tikwal armi d-yessufeɣ igmaḍ ineggura.
Maca wid i d-yesfehmen tajitinit s tidet, d Watson akked Crick deg useggas n 1953, asmi d-ufan amek yemmug w ADN s tseddi. ADN d alay asnudran aɣezfan, n uɣurmi (nayau) n tsilunin akked kra ivirusen, deg-s i yettwaxan yisalli ajini s wudem akimyan. Ihi ma zik imusnwen tuɣ zerrfen s tmuɣli kan d ufraẓ n termitin, seg yimir uɣalen sεan tanga yettwallasen iɣer tcudd kra yellan d ṣṣifa yesεa umudar, izemren ad ssrewsen seg telmest ɣer tayeḍ ; dɣa tura mačči kan d iusḍaf n Mendel i yuɣalen ttwazrawen s wudem ufrin, ssawḍen yimnuda fehmen yess ula d anda zedɣen kra n waṭṭanen yettεeddin si tsuta ɣer tayeḍ, ayen ara iεiwnen i uεqal-nsen ɣas qbel talalit ; dɣa kka i ssulin ijinumen (génomes) n kra imudar. Ajinum d ayen i d-ijemmlen isallen ijiniyen icudden ɣer kra n telmest, win n wemdan fkan-t-id di 2003. Asmi t-srewsen ɣer win n yibki acampanzi ufan ttamcabin alamma d 99%, ayen yesswehmen lεamma tamassnant, imi tilawt n temhazt tuɣal tban-d s wanzaten ufrinen, ur d-teqqim ara tettwaḍfar s ifuṣilen kan d tɣessiwin tiqburin, ladaɣa ma neẓra belli widak yettili lexṣas deg-sen ɣas akken ttaken-d isalli iqumen m’ara ilin.
Yerna am akken yenna Richard Dawkins , win yebɣan kan ad s-d-yessukes kra i tidet-a, ad iruḥ ad d-inadi taɣessa n wemdan ara yesεun ugar n 8 imelyan di leεmer ; d lmuḥal, imi amdan tuɣ ur yewwiḍ ara talɣa i nesεa tura. Kifkif ula i iɣersiwen akk i nessen, aqjun neɣ awtul, ur ttafen iɣsan-nsen ala seg tilla-nni kan mi qqlen s tumelt-nsen n tura.
== Taɣbalut==
blugAblug n Samir Tighzert [http://samirtighzertsteqbaylit.unblog.fr/2017/09/09/tasnudert-anekcum-%C9%A3er-temhazt-n-telmas-d-imahilen-n-darwin/ Timuɣliwin]