Aburɣes (Asget: ibureɣsen), (assaɣ usnan: Insecta) d asmil n yiɣersiwen iraɣlalen yeṭṭafaren adur n teswermin, Dɣa ibureɣsen yakk i d asesmel yellan s waṭas deg wadur n teswermin. Ɣas akken ass-a yettwassen s yisem n Ubeɛɛuc neɣ Abexxuc maca sin n wawalen-a d uzligen acku ttwakksen-d seg yirem aẓaṛan Aburɣas, Ibureɣsen tgin-d tagrawt tuggtant deg yimuddar yakk yellan deg tegnit acku deg wesmil-a llant ugar n umelyun n telmas yettugelmen (azgen n yimuddar yellan deg tegnit) Maca azal n 30 n imelyan n twaculin zeddiɣ urad (mazal werɛad) ur ttussemlen-t, ayen id yettgin 90% n yimuddar yellan deg tegnit.

Aburɣes
Tasensartut
TageldaAnimalia
Adu-tgeldaEumetazoa
AdurArthropoda
Ad-adurHexapoda (fr) Hexapoda
asmil Insecta
Linnaeus, 1758
Isali amatan
Taɣbalut aburɣes yettwaččen

Ar tura ttwassemlen wazal n 5000 n telmas n temzerɣlin, d 2000 n tleɣmatin n yellu (tagmart n sidna Sliman), d 20,000 n telmas n yebẓaẓ, d 170,000 n telmas iferṭeṭṭa d ifaylellisen , d 170,000 d telmas n yizan d 82,000 n telmas n tzinfriwin, d 360,000 n telmas n izinzren d 110,000 n telmas n tzizwa d yerẓaẓen d igeṭfen akken daɣen yellan wazal n 2 ar 5 n yimelyan n telmas ur nettwassen.

Amezruy n yiburɣas ẓreg

iburɣas d iɣersiwen imezwura i d-ibanen yakk deg tegnit, Aya send n 435 imelyan n yiseggasen, ɣef wannect-a tella-d d iɣersiwen imenza yakk yettferfiren acku zwaren-d iptiṛusuren s wazal n 204 n yimelyan n yiseggasen.

Asesmel ussnan ẓreg

Asesmel
ibureɣsen
Tasnaslamin
Timsefriwin

Aɣawas azuẓlan i tegrawin n iburɣas imidduren،[1] D wuṭṭun n telmas i yal tagrawt.[2] Tarfriwin، Timzifriwin، d ahat-itent d tigrawin tizunẓarin.

Tilmas n yiburɣas ẓreg

Imusnawen n yiburɣas ufan-d d akken uṭṭun n yiburɣas deg yal Amil amkuẓ (1 Mill ⁴) yegda uṭṭun n yifganen yellan deg tegnit yakk acku llan-t imelyan n telmas akken daɣen id snirrimen seg 5 ar 7 n yigimen n telmas deg yal aseggas.

Acku d akken llan-t waṭas n twaculin d telmas d tfesna yemgaraden, yettili-d uglam-nsent s waṭas n tegrawin gar-asent:

Izinezren ẓreg

 
Aẓerri.

Izinezren ssiliɣen-d tagrawt meqqren yakk n ibureɣsen s wazal n 300.000 n telmas yemgaraden, akken i yezmer ad yili userwes-nsen yakk d yiɣersiwen inaɣlalen am yiselman d yigṭaṭ d tkelmanin d temraradin d temsuṭaṭ i gebren seg 43,000 n telmas kan. Iglamen yettwaskaden s tuget deg yizinezren d tayuga n yifraren n wafriwen imehzen seg tyuga tamenzut n wafriwen.

 
Mrim migran.

Seg telmas yettwassnen yakk deg tfesna n izinezren d tamyigrant yettidiren deg yakk imenẓawen (anagar Antraktika) anda i d-tessiluɣ tagrawt taxatart n tnegmarin, Tla azal meqqren deg wučči n igulafen d iwakuzen i ṭṭurrayen imɣan, dɣa anecta d ayen yeǧǧan imekrazen ad ten-tt-senkeren

Iferṭeṭṭa d ifaylellisen ẓreg

D ayen yemrayen (iweɛṛen) ad tili tukza n imgaraden gar n ifaylellisen d yiferṭeṭṭa maca tukza n umgarad-a tezmer ad tili sɣur n tallit n urmud-nsent d kra n imaskanen-nsent anda azal ameqran n ifaylellisen ttbinen-tt-d deg yiṭ akken i lant timejjiwin n wefriw yerna ṭeffsent afriwen-nsenrt s talɣa taglawant ɣef izaguren-nsent. Ma d iferṭeṭṭa ttferfiren deg wass yerna lant timejjiwin yettfakkan s tuffet akken i ṭeffsen afriwen-nsen s talɣa taratakt ɣef yizaguren-nsen. Dɣa izagen-a n umgarad d ixataren s waṭas.

Izan ẓreg

 
Izi n usameɣ azegzaw, d yiwet n telmast n ibureɣsen ajenṭad

Yezmer ad yili ufriri n tegrawt-a taxatart meqqren gar n ibureɣsen yakk, anda i tla yiwet n tyuga n wafriwen ma d tayuga tis snat yuɣal meẓẓiy i wakken ad yuɣal d allal n umejgugel yemmugen am umesraf. Dɣa tadast s telmas-is yemgaraden iga d amedya igerrzen i yigmamen n tegrawt-a, anda yettwassen s ukerrec-is itekkmen (iqerrḥen) akken i d-tesskaray urnan.

Irẓaẓen, Irẓuzen, Tizizwa yakk d yigeṭfen ẓreg

 
Tazizwit n tamment.

Tizizwa d tagrawt meqqren n ibureɣsen, amur ameqran deg-sent ttidirent deg tehrest anda ixeddment yakk i ubaɣur imezdi. Amedya: tahrest n tzizwa n tamment tettwasemmes ɣef tgellidt tameqrant yettilin d tagensast ɣef usersi n tmellalin, ma d tawuri n iwetmen d asebrer n tmellalin n tgellidt. Deg wakud anda ixeddment tqeddacin imahilen niden. Dɣa timettiyin n igeṭfen d yirẓaẓen d wid yettemcabin timetti n tzizwa anda ttidirent deg tegrawin i teddmen aṭas n yigmamen i ttemyallalen gugar-asen.

Ikurdan d tilkin ẓreg

 
Tilkit deg uqerru n wemdan.

Ikurdan d tilkin d ijenṭaden yettidiren deg wamur uffiɣ n tfekka n umesnubget-is. Tilmas-a isnat-nsent ur lint ara afriwen. Mekknent timsuṭad (gar-asent andan) yakk d yigṭaṭ anda ittsummunt idammen i wakken ad farsent timellalin, ayen yettaǧǧa ad sneṭṭen aṭas n tlmas n waṭṭanen, dɣa tasakrart n terka yakk d terka taberkant yenfufden deg Uruppa d tmurt n Yiqbayliyen deg tallit talemmas yedda yerna yenfufed s yikurdan ittidiren deg tfekkiwin n iɣuliwen iy ṭṭef waṭṭan-a. Ma d aṭṭan n Tifus ittili-d deg tamiwin yumsen yeččuren d tilkin i d-tissawaṭen seg wemdan ɣer wemdan niden.

Ibẓaẓ, Ijṛaden, Iwerǧeǧǧiyen ẓreg

 
Abẓiẓ.

D tagrawt n warrasen d timestuga i tetten s waṭas. Anda i d-gellunt s isettwiɣen i yilan n wemdan. Anda ibẓaẓ d iburjijen d yibureɣsen ittilin deg wurtan d yilmayen ur d-gellun ara s usettwiɣ meqqren i yimdanen, maca imdanen kerhen-ten s usrag n tmeẓri-ines ilicen d imesli-ines. Ma d ajṛad de win isettwaɣayen s waṭas imendiyen d yimmaden.

 
Azeglellu.

Dɣa izeglella d yisen seg yigmamen yettwassnen yakk deg tegrawt-a, acku yettili deg yakk ideggan anda yettili wemdan, anda yettwaf ama deg yixxamen neɣ deg wanda iṭṭeggiren igudiyen.

Učči ẓreg

Iburɣas d imuddiren ig tetten aṭas n wučči ya d učči amɣaw neɣ aɣersaw, llan iburɣas ig tetten aksum d iɣsan d idammen d ucencaw akken daɣen illan iburɣas ig tetten asɣaṛ

Tudert n uburɣes ẓreg

Asileɣ ẓreg

Aṭas n ibureɣsen ttlalen-d i wakken ad qqimen d imeẓyanen. Acku amur ameqran n ibureɣsen beddun tudert-nsen s agensu n tmellalt anda i tettili tettwaggeẓ s teclemt yeqquren. Tawtemt tessrusay aṭas n tmellalin, Amedya: tawtemt n yizi tessrusay 1000 n tmellalin deg 15 n wussan kan maca mi ara ad frurxent tmellalin-nni anagar kra n yizan Kan ara ad iqqimen d imidduren. Dɣa anecta yegguni ɣef twennaṭ anda yettidir uburɣes (ma yella wučči d yiba n tnegmarin).

Tamhazt ẓreg

Amur ameqran n ibureɣsen ttefrurxen-d seg tmellalin itessrusay tayemmat-nsen deg yiferran n yimɣan neɣ deg waman neɣ deg tamiwin niden. Maca llant tilmas niden i d-ittmagen deg tmellalt s agensu n tfekka n tayemmat sin akin ad ilal d amiddur. Maca, s umata-nsen ttaken-d seg waṭas n talliyin n ibeddilen mi ara ad gemmun, ma d asrag yettaǧǧan ibureɣsen ad scelmen taɣessa-nsen tuffiɣt yettuɣal ɣer tɣuri n teclemt-nsen ittikrisen ɣef uburɣes mi ara ad igmu, dɣa srid mi ara ad iffeɣ uburɣes seg tɣessa-ines ad yimɣur w ad s-temmag tɣessa d tamaynut.

Azal ameqran n ibureɣsen ttekken-d seg yiwen gar n snat n telmas n temhazt, igan ya d tamhazt tummidt neɣ tamhazt tanaktamt, anda titlullɣin d yibẓaẓ d iburjijen gan d ibureɣsen i d-itekken seg tallit n temhazt tanaktamt anda amgarad gar n ibureɣsen imawaṭen d yifrax-is d win ibanen s waṭas

Assaɣ n ibureɣsen d wemdan ẓreg

 
Tizit n tawla tawraɣt d aburɣes ajenṭad issenṭaṭen aṭṭan n tawla tawraɣt.

Aṭas seg twaculin n ibureɣsen ttumeggzent d tijenṭadin yerna tthewwilent amdan, ibureɣsen ittumeggzen d ijenṭaden akka gan d tadasin, tilkin, izan yakk d isellufen, anda tiwaculin-a d tid yessenṭaṭen aṭas n telmas n waṭṭanen ma d iramuden yakk d yijṛaden d wid iṭṭurrayen imɣan d imendiyen. D ayen yeǧǧan aṭas n imusnawen ad mmuzzgen s tezrawt n tarrayin yemgaraden i wakken ad sneɣden deg umdan n ibureɣsen anda i ssemrasen imsenger n tillicin. Maca taggara ayi uɣalen ttganayen ugar ɣef iɣunab n usenɣed igamanen d yisnudranen.

Ẓeṛ daɣen ẓreg

  1. "Insecta". Tree of Life Web Project. 2002. Archived from the original on 2 yebrir 2019. Retrieved 12 mayyu 2009.
  2. Erwin, Terry L. (1997). Biodiversity at its utmost: Tropical Forest Beetles. pp. 27–40. In: Reaka-Kudla, M. L.; Wilson, D. E.; Wilson, E. O. (eds.). Biodiversity II. Joseph Henry Press, Washington, D.C.