Urigami d awal i d-yekkan seg tutlayt tajapunit. Yesdukel amyag [oru] = Ḍfes akked yisem [kami] = Akaɣeḍ. Zik, deg tmurt n Japun, ttinin-as i kra yellan d aḍfas : [Urikata neɣ Urigata ] = Taɣara n uḍfas. S tmaziɣt, nesmizeɣ awal ama deg tira ama deg ususru. Nerra [u] deg webdil n [o] acku asekkil ‘’o’’ ur yedda ara akked yilugan n tjerrumt n tutlayt-nneɣ mačči am usekkil ‘’P’’ yufa amḍiq-is . Asekkil ‘’o’’ ur d yemmezg ara akked usekkil ‘’u’’, yettḥaraf-it. Rnu i waya s, yessefk fell-aɣ ad ad nxemmem i usuddem n wawalen nniḍen ara neḥwiǧ sya ɣer sdat.

Amedya n wurigami : Afrux s ukaɣeḍ.

Akka ihi i as-d-nessumer isem n tẓuri-a s tmaziɣt : Urigami. D isem asuf ur yesɛa asegget. Ma nsers-it deg waddad amaruz, ad t-naru akka : wurigami. Asmizzeɣ n yisem n tẓuri isashel-d aslugen-is. Seg neslugen isem n tẓuri, yeldi-d ubrid s asuddem n twacult n wawalen i neḥwaǧ, i yessefken ad ilin deg tutlayt-nneɣ.

D acu i d Urigami ? ẓreg

Ma neɛreḍ ad nesbadu taẓuri-a s yiwet n tefyirt, ad nini : Urigami d taẓuri n uḍfas n ukaɣeḍ. Maca ma nebɣa ad negzi d acu i d anamek n tefyirt-a, ad naf Urigami d taẓuri, tesɛa ilugan, amezruy akked tewsatin am akk tiẓuryin yellan deg umaḍal. Tin ɣer-s, d taẓuri ur nesbik ara, tmehhez seg useggas ɣer wayeḍ, aṭas n tɣawsiwin i d-yettnulfun. Ihi, ad neɛreḍ ad nsuk tiṭ ɣer wanda tessaweḍ tmuɣli-nneɣ. S uḍfas n ukaɣeḍ, kra ttinin-as daɣen abeṭṭen (awal-a yekka-d seg teɛrabt), nezmer ad d-nesnulfu tiɣawsiwin icebḥen aṭas. Mačči d yiwen n umedya i nezmer ad nawi. Nezmer ad nesnulfu amdan n ukaɣeḍ, aɣersiw, tasafagt, imɣan… tiɣawsiwin akk yesɛan talɣa. Mi ara neḍfes kra, yekfa, taɣawsa-nni, akken tebɣu tili talɣa-as isem-is tamudemt. Deg wansayen n tẓuri, afurk Ajapuni, ladɣa deg wurigami aqbur umi ttinin Urikata, ssemrasen agzam akked tnaṭṭaḍt. Ma d imir-a, deg wurigami atrar, ulac deg-s agzam n ukaɣeḍ neɣ asemlili s tnaṭṭaḍt. Mi ara yili d tamudemt n wurigami azegriran, ggten deg-s yiferdisen i umi nettini : izegriren (azegrir), yessefk fell-aɣ ad nsemlil sin, kraḍ neɣ ugar, nessemlalay-iten s usmikcem neɣ s yiḍefsen. Ma d tanga nessemras d tiferkit n ukaɣeḍ tamkuẓt. Ad greɣ tamawt ɣef talɣa tamkuẓt n tferkit, Seg ufuk Amaziɣ-aspenyuli i d wwin alugen-a akked d kra nniḍen... (Walim ixf III). Akka akka ad naf tamudemt yettwaḍefsen s tferkit yesɛan talɣa tusrimt neɣ talɣa takerdisant, aya yeffeɣ seg yilugan n wurigami Aklasikan.

Urigami, d taẓuri i d-yuɣen qrib akk timura n umḍal, ur tessin tilisa n wakal neɣ tid n usnulfu. Yal amdan, yeɣra neɣ ur yeɣri, d ilemẓi neɣ d amɣar, d argaz neɣ d tameṭṭut, akken yebɣu yili yezmer ad yelmed taẓuri akken ad yuɣal d ameḍfas neɣ d amurigam. Aḍfas n ukaɣeḍ, d taẓuri i wallaɣ akked yiḍudan, ad ak-d-teldi tiwwura ɣer tiẓeḍt akked lferḥ n usnulfu. Urigami mačči d taẓuri kan, d turart i usteɛfu, ad yennecṛaḥ yes-s yal yiwen deg-neɣ. D addal i yesleɣmayen allaɣ i wakken ad yelmed amek ara yerr takti d taɣawsa ger ifassen-nneɣ.

Urigami ur yeḥwaǧ ara amḍiq n uḍfas am tẓuryin nniḍen, anda teddiḍ tzemreḍ ad tḍefseḍ tiferkit-ik. Maca yelha ma neɛzel-as tiɣmert deg uxxam akken ad neǧǧ deg-s akaɣeḍ akked tmudmin yekfan neɣ ahat tid yellan d asenfar i nettheggi akken ad tent-neḍfes.

Amezruy awezlan n tẓuri ẓreg

Anekcum ẓreg

 
Ibki i ttalin

Aḍfas n ukaɣeḍ yennulfa-d deg tmurt n Ccin, ttinin-as : Jiǎnzhǐ (akaɣeḍ ugzim). Awal-a yessegrew aḍfas akked ugzam n ukaɣeḍ. Taẓuri-a, ad yili teḍfer-d anulfu n ukaɣeḍ. Maca iban-aɣ-d tura, amhaz n tẓuri, anda ma ulac, yefka-d sin yifurkan, afurk Ajapuni akked ufurk Amuran neɣ ayen i umi nezmer ad as-nsemmi tura, afurk Amaziɣ-aspenyuli. Armi d lqern iɛeddan, deg iseggasen n 30 i demlalen yifurkan-nni, sakin dduklen, fkan-d Urigami atrar nessen tura s tewsatin-is. Ɣas akken llan yinmezrayen n wurigami, uran ddeqs n yidlisen ɣef umezruy n tẓuri, maca mazal d-tban akk tiwin d-yewwi ufurk Amaziɣ-aspenyuli. Yessefk ad ilin yinadiyen ilqayanen acku, ma yella Ispanyuliyen yufrar-d uttekki-nsen deg umhaz n tẓuri, ass-a, uɣalen d aɣerbaz am nitni am Yijapuniyen, aḥric d-wwin Yimaziɣen mazal-it yedreg. Mazal aṭas n tuttriwin i yeḥwaǧen tiririt. Ur yella ara deg yiswi-nneɣ, deg wedlis-a, ad nerr s telqey i yiseqsiyen akk yellan, maca ad neɛreḍ ad nefk kra n tektiwin ara inefɛen inadiyen i d-iteddun. Acku seg tama, wa d adlis n tectelt, seg tama nniḍen, xuṣṣen aṭas n yisallen deg taɣult-a. Yessefk daɣen ad nini, aseɣnew n tewsatin n wurigami yebḍa ɣef kraḍ (3). Tella tiwin d-yewwi ufurk Ajapuni, tella tin d-yewwi ufurk Amaziɣ-aspanyuli akked d wayen d-tewwi tallit tartar ideg ttekkan aṭas iɣerfan amedya n yimarikaniyen, ifransisen… Afurk Ajapuni seg-s i d-newwin Urikata (urigami ansayan), Sukudama (Urigami akuran), Urigami azegriran. Riɣ ad greɣ yiwet n tamawt ɣef wurigami azegriran, ɣas akken ilul-d deg tmurt n Japun, maca asetrer-is yeḍra-d deg tallit tatrar ideg kkin aṭas iɣerfan. Tiwin d-wwin yimaziɣen akked yispanyuliyen, d tawsit ideg ara naf cwiṭ seg tewsit tamadwan akked cwiṭ seg tewsit taddayan asmi llan deg tandalust, Spanya n wass-a. Tiwin n tallit tatrat tebḍa ɣef sin yeḥricen. Asetrer n tewsatin tiqburin amedya n wurigami amadwan, urigami azegriran… akked useɣnew n tewsatin timaynutin amedya n wurigami temsafga, urigami n tusnakt, urigami aẓuran…

Afurk Ajapuni ẓreg

Deg useggas 610 i yekcem ukaɣeḍ ɣer tmurt n Japun. Imir-nni ahat i tedda turart n uḍfas n ukaɣeḍ, deg tallit-nni mazal tuɣal d taẓuri. D ineḍfaren n Tbudit i yewwin akaɣeḍ akked uḍfas-is seg tmurt n Ccin, yedda-d akked unekcum n Tbudit ɣer tmurt n Japun. D ijapuniyen i yefkan isem i tẓuri n wurigami. Kkin deg uslugen n tẓuri armi tuɣal turart n uḍfas i yes-s dehhun d taẓuri. Seg yewweḍ ukaɣeḍ ɣer tmurt i tebda turart tettak aẓar, llan ttinin-as Urikata. D acu kan deg tallit-nni ɣlay ukaɣeḍ, mačči menwala yezmer ad t-yekseb. Acku akaɣeḍ d taɣawsa ɣlayen, ḍefsen yes-s ibudiyen kra n tmudmin, ttafken-tent d asefk i Yuc-nsen Buda. Ttafken daɣen yemdanen tamudemt d asefk deg umenzu n useggas neɣ deg tmeɣriwin, i yesli akked teslit.

Zik, aselmed yella s wawal kan, tettafk-it yemma-s i yelli-s. D imi kan i d allal n tẓuri, ur yelli wacu yuran deg ukaɣeḍ. Aḍris amezwaru deg umḍal i d yemmeslayen ɣef tẓuri n uḍfas d asefru awezlan seg wammud n yisefra n Ihara Saikaku i d-iẓergen deg useggas 1680. Deg usefru-nni ad naf iglem-d umedyaz yiwet n targit yeččuren d iferṭeṭṭa n ukaɣeḍ. Adlis-a d abdar kan i d-yebder taẓuri n Wurikata (urigami ansayan n yijapuniyen). Armi d aseggas n 1764 i d-yeẓreg udlis nniḍen, tikkelt-a asentel-is yettmeslayed ɣef uḍfas n ukaɣeḍ, azwel-is: Ijellilen d tkerrusin «Hoketsuk».

D adlis n Wurikata, deg tallit-nni akka i d as-ttinin i turart n uḍfas. Sakin ɣenwen-d isem n wurigami. Isem-a ur yelli d aqbur, iɣnew-d deg yiseggasen n 1880. Ijellilen d tkerrusin «Hoketsuki», d adlis yura Ise Sadataki, ad naf deg-s timudmin amedya n ujellil i yes-s ttɣummun tiɛenjayin, isefken… Tikwal ḍefsen akaɣeḍ amellal ideg yella usefru neɣ izen yuran akken ad t-cegɛen am tebrat… Muqlem tawlaft n udlis, uṭṭun sin (2). Deg tallit-nni Urikata (aḍfas ansayan) yella ssemrasen-t s tin n leḥdaqa mi ara budden neɣ ttqadaren amdan. Ssemrasen-t daɣen i udlag n tɣawsiwin. Taẓuri n Urikata ur ḍefsen ara timudmin am tid n tura, s umata, ala ajellil n usefk neɣ n leqlul amedya n teqrat n Ṣaki. Sakin, yeffeɣ-d

udlis nniḍen yura Rokoan Gido deg useggas 1797, azwel-is: Lbaḍna n uḍfas n ugim (1000) n yiɣernuqen «Senbazuru Orikata». Muqlem Tiwlifin uṭṭun Kraḍ (3). Nezmer ad nini d wa i d adlis amezwaru n tidet n tẓuri n wurigami imi seg tama asentel-is akk yettmeslay-d ḥala ɣef tẓuri n wurigami. Seg tama nniḍen, llan deg-s uzenziɣ n wamek ara neḍfes tamudemt n uɣernuq n ukaɣeḍ. izenziɣen-nni i d-yeddan deg udlis, nezmer ad nini fell-asen d nitni i d ababat n umeskan.

Terna teffeɣ-d deg useggas n 1845 yiwet n tsanayt i d-yesgerwen ansayen akked tẓuryin n Japun. Ddan-d deg-s akk timudmin tiqburin i d-yegran deg yidles Ajapuni. Llan deg-s azal n 40 tmudmin s wunuɣen-nsent. Azwel n tsanayt-a d wa : Tamusni rqiqen am tafat i d-ikecmen seg ṭṭaq deg tegrest «Ken no mado».

Ger wurigami atrar d wurikata, taẓuri n ujellil neɣ tansayant n Japun, mačči kifkif-iten. Zik, llan ssemrasen yiwen n ukaɣeḍ yettwaxeddmen s ufus, sawalen-as waci (washi) Mi ara ḍefsen yimeḍfasen n tallit-nni akaɣeḍ, ur yewzin ara uḍefs-nsen am win n wid n tura. Acku seg tama, akaɣeḍ ala winna i yellan yerna ur qeṭben ara yiḍefsen-is. Seg tama nniḍen, ur tellugen ara tẓuri am wakka tellugen tura. Rnu i waya, llan gezmen akaɣeḍ, ssenṭaḍen-t s usenṭaḍ. Armi d-yekcem lqern wis 20 i tellugen tẓuri s ilugan iɣef msefhamen akk yimurigamen n umḍal s tɣara tunṣibt, ilul-d wurigami atrar s tewsatin-is yemmeẓlen.

Aɣernuq n Japun, d azamul n telwit ẓreg

Aɣernuq yesɛa azal ameqqran deg yidles Ajapuni. D agḍiḍ imqeddes di tmuɣli n uɣref Ajapuni. Ttalsen-d yiwet n tenfust i d-yettinin aya : Win ara iḍefsen agim (1000) n yiɣernuqen n ukaɣeḍ ad yaweḍ s ayen yessarem. Ma yuḍen umdan ad yejji, ma iḥemmel ad yaweḍ lebɣi-is… D azamul n telwit ɣur yimurigamen n umḍal i lmend n yiwet n tedyant yeḍran di tmurt n Japun. Ta d tadyant n Sadako Sasaki. D yiwet n tegrudt tajapunit d ilulen ass n 7 yennayer 1943, temmut deg wass n 25 Tuber 1955 nettat di leɛmer-is mraw sin (12) yiseggasen. Yenɣa-tt waṭan d-yekkan seg uṭerḍeq n lbumba n ubelkin deg temdint n Hiroshima, Japun. Tella tezdeɣ Sadako di twennaḍt n wemḍiq ideg teḍra taluft-nni, azal n sin yigima (2000) n yimitren, d aya. Deg tallit-nni, tesɛa deg leɛmer-is sin iseggasen. Imir-nni tezgel-itt tmettant. Tedder Sadako ur d-iban fell-as waccemma armi d aseggas n 1954, tuḍen, tekcem ɣer sbiṭar. D tameddakelt-is i as-yemlan tanfust n uḍfas n wagim n yiɣernuq n ukaɣeḍ. Dɣa tebda aḍfas n yiɣernuqen n ukaɣeḍ, tɣil mi ara tessiweḍ agim (1000), ad tt-ɛawnen iyucen akken ad tejji. Teḍfes 644 n yiɣernuqen temmut. Tɣaḍ akk imeddukal-is n uɣerbaz, kren kemlen aḍfas n yiɣernuqen-nni armi ssawḍen agim (1000). Sakin jemɛen-as-d idrimen s ɣur yibalmuden n yiɣerbazen akk n tmurt n Japun. Bnan-as asebdad. Sreqten-tt-id nettat teṭṭef aɣernuq n ureɣ. Walim tawlaft uṭṭun Ukuẓ (4), semmus (5) akked seddis (6). S azadur n usebdad, ad naf urant tefyirin-a:

Ta d tiɣwist-nneɣ Ta d taẓallit-nneɣ Akken ad nebnu talwit deg umḍal.

Yal aseggas, igurdan akk n umḍal ḍefsen iɣernuqen, ttaznen-ten ɣer temdint n Hiroshima. iɣernuqen n ukaɣeḍ yettawḍen ɣer din, srusun-ten akk sdat n usebdad. Akka i yuɣal uɣernuq n ukaɣeḍ, ɣur yimurigamen n umḍal, d azamul agraɣlan n telwit. Walim tawlaft uṭṭun Sa (7) akked Tam(8), aɣernuq amuddur akked win n ukaɣeḍ.

Afurk Amuran neɣ Amaziɣ-aspenyuli ẓreg

Tabadut n wawal amuran ẓreg

Amuran, s tutlayt tafransist ttarun-t akk Mauresque, d arbib yesɛan amalay akked wunti. Nettaru amalay-is akka : Amuran (imuranen). Ma nsers-it deg waddad amaruz, ad t-naru akka : Umuran, yimuranen. Ma d unti-s nettaru-t akka : Tamurant (timuranin). Ma nsers-it deg waddad amaruz, ad t-naru akka : Tmurant (tmuranin). Amuran d awal i d-yekkan seg yisem Amuri yesɛan ula d netta amalay akked wunti. Asegget-is nettaru-t akka : imuriyen. Mi ara ten-sers deg waddad amaruz, ad ten-naru akka : Umuri (yimuriyen). Ma d unti-s nettaru-t akka : Tamurit (Timuriwin). D awal i d-yekkan seg yisem Amur.

Amur, anamek-is d akal, d ayla, d aḥric… Nettini : Wa d amur-iw, d ayla-w, d aḥric-iw…” Mi ara ad as-nernu ‘’t’’ n wunti yettuɣal akka : t + amur + t = tamurt” . Zik timetti-nneɣ, am akk timttiwin n yiɣerfan n umḍal, tella tebḍa ɣef sin. Llan wid i umi nettini Imuriyen (at Umur, wid yesɛan amur n wakal), d imdanen yedren deg yiwen n umḍiq. Ttidiren yimuriyen deg tiɣremt, bennun ixxamen-nsen s weẓru, xedmen tafellaḥt… ‘’Kkan-d seg teqbilt n Yibranissen, d taqbilt tameqrant” . Llan daɣen wid i umi ttinin Imaziɣen, d imdanen ilelliyen yedren deg ugar n yiwen umḍiq, leḥḥun seg temnaḍt ɣer tayeḍ. S umata, Imuriyen dren deg ugafa n tmazɣa, ma d Imaziɣen deg unẓul. Igelliden amedya n Gaya, Masensen, Sifaks, Yuba amezwaru, Yuba wis sin… d Imuriyen. Takfarinas… d Amaziɣ. Tura d isem Amaziɣ i newwi d isem-nneɣ, ad yili ahat imi anamek-is d tilelli… Akka i d amdan, yezga yettnadi ɣef wayen i t-ixuṣṣen.

Anekcum ẓreg

Am waken xedmen Ijapuniyen i xedmen lejdud-nneɣ imuriyen (imaziɣen ass-a), wwin-d taẓuri n uḍfas n ukaɣeḍ s ɣur Iciniyen. Tedda-d tẓuri-a akked unekcum n ukaɣeḍ ɣer tmazɣa ahat deg lqern wis X. Mačči s ɣur ijapuniyen i tt-id-newwi, acku ur nufa ara deg umezruy yella wassaɣ ger Imuriyen akked Yijapuniyen. Sakin, deg lqern wis XI, nessekcem akaɣeḍ ɣer Yurup. Ad yili deg tallit-nni i negla ula s tẓuri n uḍfas n ukaɣeḍ. Tawsit i d-snulfan imuriyen deg-s cwiṭ n wayen i umi nettini tura deg tallit tatrat urigami amadwan akked cwiṭ seg wurigami addayan. S umata d timudmin tinzegganin, acku deg tallit-nni yella yettwagdel usgudem n wemdan neɣ aɣersiw. D wa i umi nettini : Urigami ansayan n yimuriyen neɣ urigami amuran. Ttbut n waya d tamudemt n ugḍiḍ i umi nettini ‘’awaqqur n ukaɣeḍ’’ yesɛan deg leɛmer-is anda ma ulac VII leqrun. Tamudemt-a, d ttbut n tilin n wemhaz n tẓuri yemmeẓlen d wwin n yijapuniyen. Llan kra ssawḍen armi d-nnan, ula d aseɣnew n tẓuri n uḍfas mačči deg Ccin i d-teḍra maca deg sin imeḍqan, Tandalust (Spanya) akked Japun. Ma nwala s “Awaqqur n ukaɣeḍ”, ad naf seg-s i d-wwin ilugan i ɣef yebna tura wurigami atrar. Nezmer ad nini, war ma ikukra umdan, amhaz n tẓuri n wurigami, anda ma ulac, yeḍfer sin iberdan. Agḍiḍ-a taferkit-is d tamkuẓt, ulac deg-s agzam n ukaɣeḍ, ulac deg-s asenṭeḍ s usenṭaḍ am waken yella deg wurigami ansayan n yijapuniyen. D imenzayen n wurigami ansayan n yimuriyen neɣ afurk Amaziɣ-aspanyuli, i yewwi ass-a wurigami atrar. Awaqqur n ukaɣeḍ d tamudemt tatrart ɣas akken leɛmer-is, am waken i d-nenna usawen, azal n VII leqrun aya seg wasmi tt-d-snulfan. Aṭas n tɣemmar seg tmeddurt n tẓuri n wurigami iɣer mazal tewwiḍ tafat n umezruy akken yiwen wass ad iban wayen idergen.

Awaqqur n ukaɣeḍ ẓreg

Anwa i d amesnulfu n uwaqqur n ukaɣeḍ ? Ulac adlis i d yemmeslayen fell-as, ulac ttbut ala netta s timmad-is. Ayen i tebten, snulfan-t-id deg Tandalust, Spanya n wass-a, ahat ger lqern wis XI akked wis XIII. Tamudemt-a isem-is s tespenyulit ’’Pajirita’’ (agḍiḍ ameẓyan). Ifransisen ttinin-as ‘’la cocotte’’ (tayaziḍt). Ma d nekni nettini-as : Awaqqur n ukaɣeḍ. Deg kra imeḍqan n tmurt n yiqbayliyen yemmeẓli ususru-s n yisem n uwaqqur, kra ttinin-as : Aqqur neɣ aqqer.

Ma neɛreḍ ad neṣleḍ tamudemt-a, ad naf deg-s kra iberdan i izemren ad aɣ-ssiwḍen ɣer bab-is neɣ amesnulfu-s. Amurigam i d yesnulfan awaqqur n ukaɣeḍ mačči kan d amdan iḥemmlen aḍfas, nezmer ad nini fell-as d anazbay. Acku deg tallit-nni, anaẓur-a yella yesɛa nnig uqerruy-is ugdilen n tesɣent (Ddin). Asgudem n uɣersiw neɣ n umdan s uẓru, s usɣar, s urekti n taleɣt neɣ s ukaɣeḍ yettwagdel deg tallit-nni. Ɣas akken, yeṭṭef taɣennant, ur yebra ara i uḍfas n ukaɣeḍ. Ɣef waya i nezmer ad nini deg tazwara, amesnulfu n tmudemt-a d ineslem mačči d aɛebri, mačči d amasiḥi. Tin ɣer-s, d ineslem menwala, lemmer yella d uẓmik ur yettili d anaẓur. D mmis n uɣref acku wid i ḥekmen ur d-lhin ara d uḍfas, ssemrasen akaɣeḍ i tɣawsiwin nniḍen. Walim ukessar-a tawlaft uṭṭun Tza (9), d wa i umi nettini awaqqur n ukaɣeḍ.

Abrid nniḍen, ad aɣ-yawi s imuriyen acku ulac later n tira. Aɣref amaẓiɣ deg tallit-nni, s umata d atlay. Win d-yesnulfan Awaqqur-a, lemmer d amdan ur nelli d amaziɣ, talli ahat ad naf idlisen ɣef wurigami yuran s tutlayt taɛrabt neɣ ahat s tutlayt taspanyulit. Ulac din ccek lemmer ad yili unadi deg umezruy n tẓuri-a, aṭas n tɣawsiwin ara naf zemrent ad aɣ-swehment. Tura, rran Awaqqur n ukaɣeḍ d azamul n yimurigamen n Yurup. Maca ɣur-neɣ, d azamul i yekkan nnig tẓuri s timmad-is, d azamul n tlelli akked uzbu.

Tura ad neɛreḍ ad wali acuɣer i yuɣal uwaqqur d azamul. Ɣur Iyurupiyen yuɣal d azamul n yimurigamen-nsen acku d tamudemt i d-ilulen deg tmurt n Spanya yellan am wakken teẓram akk deg Yurup. Azamul-a (Awaqqur), nettalas deg-s ula d nekni, maca yemmeẓli unamek i as-nefka. Tamezwarut, ilul-d s yiwet n tmuɣli neɣ deg yiwet n tallit n uzbu mgal n wugdilen n tesɣent am wakken i t-id-nenna usawen. Ɣas akken deg tallit-nni ideg yedder unaẓur, lihala tella teẓmek, maca yufa-d abrid anseg yekka. Seg tama, yessemneɛ aqerruy-is seg tmettant imi awaqqur yeḍfes ur yesɛa ara udem n ugḍiḍ, qrib ur iban d acu-t, ad as-tiniḍ d udem anzeggan, d aya. Seg tama nniḍen, ur yeḥbis ara aḍfas akked usnulfu n tmudmin. Yezger i tlilisa am tmilla, yekka nnig n tmuɣli n yemdanen n tallit-nni, d amdan bu tektiwin tilelliyin.

Tamudemt-a isem-is awaqqur acku d tajmil i nerra i unaẓu i tt-id-isnulfan. Am waken teẓram, awaqqur amuddur d azamul n tlelli acku ur iqebbel ara tameddurt deg lqebṣ. Akken ara yeqqim, ur itečč ur ites alamma yemmut. Isenyaf tamettant wala tameddurt deg lqebṣ am unamek i nefka i umaziɣ. Rnu i waya, Awaqqur d anaẓur n uẓawan, d amẓawen ameqran, mačči yiwet n taɣect i yesɛa. Mi ara as-tesleḍ, ad as-tiniḍ d tasanfunit n Bethoven. D azamul n uzbu i lmend n tmeddurt yedder unaẓur i t-id-yesnulfan. Rnu i waya, Awaqqur, s umata icennu s umata deg yiḍ. Amzun akken yebɣa ad yini, ɣas akken tebrek n yiḍ, nezmer ad nesnulfu, ad nesseɣnew tiɣawsiwin icebḥen aṭas, yesɛan azal...

Awaqqur amuddur ẓreg

Awaqqur amuddur d agḍiḍ yettinigen seg tmurt ɣer tayeḍ. Ulac tamurt ideg yettɣim akk aseggas. Yettaweḍ-d ɣer tmurt n Lezzayer deg tefsut, yettuɣal deg taggara n unebdu. Učči n uwaqqur amuddur d ibeɛɛac amedya n tweḍfin. Ibennu lɛec-is qrib s aswir n tqaɛet tikwal srid ɣef dqaɛet deg yimeḍqan idergen i tmuɣli. Yettarew s umata azal n wukuẓ (4) neɣ semmus (5) n tmellalin. Yesɛa deg lqed-is azal n 16 isantimitren. Ma nket iferrawen-is deg sin (2) mi ara ldin, nettaf-iten sɛan ger 22 ar 24 isantimitren. Taẓeyt : 18 ar 27 n yigramen. Ma d tameddurt-nsen tettaweḍ ɣer 6 iseggasen.

Awaqqur deg tsekla s umata yettban-d amzun akken d agḍiḍ iḥeznen. Wissen ahat imi s umata icennu deg yiḍ. Deg tmetti, ttaken-t d amedya. Ttinin-as i win neɣ tin yesɛan taɣect ilhan, yesɛa taɣect n uwaqqur.

Urigami atrar neɣ taleslalit n tẓuri ẓreg

Deg yiseggasen-nni n 1930 akked 1940 i bdan yettemlili ufurk Ajapuni akked ufurk Amaziɣ-aspanyuli. Sakin tqelleɛ tleslalit n tẓuri n Wurigami deg umḍal, niqal tesbek am akken i tt-id-ǧǧan d leqrun aya i teqqim. D amurigam Uchiyama Koko i d ababat n wurigami atrar. Deg iseggasen 1930 i d-ḍran inadiyen imezwura ɣef yizaduren. Yesnulfa-d daɣen timudmin timaynuten, iḍfes-d tijeǧǧigin. D netta daɣen i d amezwaru i isetnen izerfan-is n umeskar, yefka azal i wayen d-yesnulfa, yestenya-t. Acku zik ur ttestenyin ara tamudemt mi ara tt-id-snulfun, tettɣimi akken war isem. Sakin ḍefren-t-id tsutwin n yinaẓuren nniḍen, yal wa d acu i d-yewwi d amaynut i tẓuri n wurigami. Amedya n Yoshizawa Akira i d-iẓergen 18 yidlisen ideg ara naf akk timudmin-nni d timaynutin. Walim tawlaft uṭṭun mraw kraḍ (13), Mass Akira akked tmudmin i d-yesnulfa netta s timmad-is. Deg useggas 1950, d Akira Yoshizawa (Ajapuni) akked Sam Randlett (Amarikani) i d-yesnulfan izamulen n tɣuri ssemrasen tura akk yimurigamen n umḍal. Slugnen ameskan, yuɣal yeshel uglam akked tɣuri n yiḍefsen n tmudmin. Anagraw-a ttinin-as tura : Anagraw Yoshizawa-Randlett.

Tameẓla yellan ger urigami ansayan d utrar mmalen-ten-id kra tɣawsiwin. Amedya amezwaru d aslugen n tẓuri. Yiwen umenzay seg yimenzayen n uzadur n urigami atrar yettini-d : Timudmin akk ara d-yesnulfu umurigam yessefk ad ilint seg tferkit tamkuẓt. Ad tettwaḍfes tferkit war agzam neɣ asenṭeḍ n ukaɣeḍ s usenṭaḍ. Asnulfu n umeskan yessegrawel taẓuri. Acku asemres n umeskan yettalel amurigam akken ad yales i tmudemt akken tella mačči s ugacu. Yettḍafar umurigam n wassa ameskan ideg ara yaf akk isallen i yes-s ara yeḍfes tamudemt. Asnulfu n tmudmin timaynutin teldi tawwurt i useɣnew n tewsatin nniḍen amedya n wurigami aẓuran, urigami addayan, urigami n tusnakt… Assa, urigami yefrek d tiwsatin. Taẓuri, tura tesɛa ilugan ibanen, yettwasnen. Di tazwara d tiziknin tigraɣlanin kan i yessawḍen taẓuri n wurigami ad tt-issinen ugar n yemdanen. Tura rnan-d wallalen nniḍen amedya n Anternet, idlisen, tiliẓri akked yisalalen nniḍen, ssawḍen taẓuri ɣer qrib akk timura n umaḍal.

Urigami deg tmurt n Lezzayer ẓreg

Tallit taqburt ẓreg

Da ɣur-neɣ nessen seg wacḥal aya d acu i d Aḍfas n ukaɣeḍ. Anwa deg-neɣ ur neḍfes tasafagt, tasebbaḥrut neɣ ahat aɣerrabu ? Anwa ur neḍfis tacacit s ukaɣeḍ n uɣmis deg uzal akken ad yesdari aqerruy-is seg ḥamu n yiṭij?… Aya akk d taẓuri n wurigami, aya akk yesɛa amezruy.

Taswiɛt-a ulac inadiyen ara aɣ-d-yemmel amek teḍra, amek temhez tẓuri seg tallit-nni tandalusant ɣer tallit i deg d-tekcem Fransa ɣer tmurt n lezzayer. D tallit taberkant yeḥwaǧen tafat. Deg taggara n lqern wis XIX, asmi d-yewweḍ uɣerbaz agdudan ɣer tmurt n Lezzayer i d-yegla s tẓuri n wurigami. D tisutwin n yigurdan i yellan ḍefsen akaɣeḍ. Grant-d kra n tmudmin mazal cfan fell-asent medden amedya n uɣerrabu, tasafagt, aqerru n umcic…

Tallit tatrart ẓreg

Seg tewwi tmurt n Lezzayer timmunent-is, tebda tẓuri n wurigami la d-tettefeɣ seg uɣerbaz cwiṭ cwiṭ armi truḥ tenger. Grant-d kra n tmudmin tiqburin d cfaya ɣur wid yeɣran yakan deg uɣerbaz afransis. Maca, ɣer taggara-a, s Anternet, anekcum n kra n yedlisen n tẓuri, s tutlayt tafransist, ɣer tnedlisin n tmurt-nneɣ akked uẓrag n yedlisen s tutlayt tamaziɣt, nezmer ad nini tqelleɛ tleslalit n tẓuri n wurigami.